تقلب نامه!

تابناک اصفهان: «جایگاه علمی ایران از نظر تولید مقاله در رتبه ۲۲ جهان قرار دارد، ولی از نظر تعداد مقالاتی که به دلیل سرقت ادبی در ژورنال ها از درجه اعتبار ساقط می شود، پس از چین رتبه دوم را دارد.» چندی پیش مجله «ساینس» در مقاله‌ای تحت عنوان «ایجاد اصول اخلاق علمی در ایران» با بیان این ادعا، به موضوع خرید و فروش مقاله و پایان نامه در ایران پرداخت. از سوی دیگر تارنمای موسسه نیچر هم، چندی پیش مدعی شد که ۵۸ مقاله نوشته شده در هفت نشریه علمی از سوی ۲۵۸ محقق ایرانی که بالای ۹۰ درصد آنها مربوط به دانشگاه‌های علوم پزشکی زیر مجموعه وزارت بهداشت بوده، به دلایلی همچون دستکاری در روند پژوهش و تخصیص نامناسب نویسندگان، وارونه‌نمایی دستاوردها و سرقت علمی از سوی ناشر مجله به حالت تعلیق درآمده اند؛ البته این آمارها باواکنش وزارتخانه های علوم وبهداشت مواجه شد وبخشی از آن را تکذیب کردند.هر چند مساله خرید و فروش مقاله و پایان نامه یا سایر سوءاستفاده های علمی موضوع جدیدی نیست، اما در یکی، دو سال اخیر این پدیده آشکارتر و گسترده تر شده، آن‌چنان‌که صدای بسیـــاری از اساتیــد، دانشجویــان تحصیلات تکمیلی و همچنیــن پژوهشگران را در آورده است. از سوی دیگر لایحه برخورد با پایان نامه نویسی و مراکز مربوط به آن نیز هنوز موردتصویب نمایندگان مجلس قرار نگرفته؛ لایحه‌ای که به گفته عباس کاظمی، جامعه شناس و پژوهشگری که دو سال است بر روی این موضوع کار می کند، تصویب آن تنها در صورتی می تواند راهگشا باشد که موجب تضعیف دستگاه تولید و تبادل علم و دانش نشود. آنچه در ادامه می خوانید گفت و گوی اصفهان زیبا با این جامعه شناس است.

خود شما تا به الان با پایان نامه ای که کپی یا پایان نامه نویسی شده، مواجه شده اید؟
من در طول مدت زمانی که کار کردم در دانشگاه‌های دولتی متوجه پایان نامه کپی نشدم، اما در  دانشگاه ‌آزاد با پایان نامه ای روبه‌رو شدم که پایان نامه‌نویسی شده بود، ولی به دلیل بی عیب و نقص‌بودن آن، هیچ راهی برای اثباتش وجود نداشت.

 چطور متوجه این موضوع شدید؟
به هر حال تکنیک های بسیار زیادی وجود دارد که از طریق آن استاد می تواند متوجه پایان نامه کپی یا پایان نامه نویسی بشود: پایان نامه ای بدون هیچ عیب و نقص، نثر خوب، بدون اشکالات ویرایشی و با تکنیک های آماری قوی. از سوی دیگر با توجه به شناختی که استاد از دانشجویش دارد، این موضوع قابل فهم است.

 پس با اندکی هوشیاری می توان جلوی این پدیده را گرفت، چرا نمی گیریم؟
این موضوع تنها یک‌بار برای من به وجود آمد و شرایط دانشجو هم خاص بود، اما به نظر من اگر استاد با دانشجویی کار می کند که از سطح کیفی پایینی برخوردار است و توانمندی های لازم برای نگارش پایان نامه را ندارد، باید از راهنمایی یا مشاوره‌اش انصراف دهد. خود من تقریبا این کار را انجام می دهم. یا دانشجویی را نمی گیرم که مطمئن باشم از پس نوشتن آن بر نمی آید یا نهایتا اینکه سعی می کنم برای او وقت بگذارم تا بتواند مراحل کار را یاد بگیرد و خودش انجام دهد.به هر حال این موضوعی است که اساتید دیگر نیز متوجه آن می شوند، ولی از آنجایی که این پدیده می تواند یک راه نجات و فرار برای خود آنها باشد به آن اهمیتی نمی دهند، چون در غیر این صورت مجبور می شوند، برای دانشجویانشان وقت زیادی را صرف کنند.
با این اوصاف، اساتید هم مقصر هستند.
بله. اساسا پایان نامه از نظر استاد نکته مهمی نیست و واحد درسی است که دانشجو باید آن را بگذراند تا فارغ التحصیل شود. به واقع، پایان نامه از نظر استاد یک محصول علمی نیست. این در حالی است که برخی از اساتید از پروژه ای که آن را محصول علمی نمی دانند، به عنوان محصول علمی استفاده می کنند. امروزه در دانشگاه ها  یک حلقه بسته ای ایجاد شده که مثلا اعضای گروه پایان نامه ها را خارج از گروه نمی دهند و  نوعی تنگ نظری در این باره وجود دارد.

این تنگ نظری ها که می گویید، چه دلایلی دارند؟
علت های مختلفی در این باره وجود دارد. دلایل اقتصادی یکی از آنهاست؛ آنچنان که برخی استادان می‌خواهند پول توی جیبشان برود. از سوی دیگر دانشگاه هم می خواهد منافع اقتصادی به بیرون از دانشگاه درز  پیدا نکند. این موضوع موجب می‌شود تا چرخه پایان نامه ها محدود شود و خوب نچرخد و علاوه بر این کیفیتشان هم پایین بیاید.

در بسیاری از موارد مشـــــاهده شده که اساتید راهنما دانشجویان را به مراکز پایان نامه نویسی سوق می‌دهند یا آنها را به افرادی معرفی می کنند که کارهای مربوط به پایان نامه شان را انجام دهند. آیا نظارتی بر این موضوع صورت نمی گیرد؟
به طور کلی چه عواملی موجب می شود تا دانشجویان تمایلی به نگارش پایان نامه نداشته باشند و آن را به دیگران بسپارند؟
پایان نامه نویسی، علت های مختلفی دارد. یکی از مهم ترین دلایل، آن است که دانشگاه ها و مراکز آموزشی اقدام به جذب تعداد زیادی دانشجو می‌کنند، دانشجویانی که در قد و اندازه دانشجویی نیستند و از توانمندی‌های لازم برای انجام کارهای پایان نامه برخوردار نیستند، اساسا آنها پایان نامه نویسی را کار بیهوده ای می دانند. از سوی دیگر ممکن است دانشجویانی هم به نگارش پایان نامه بسیار علاقه‌مند باشند، اما حوصله یا وقت نوشتنش را ندارند. یک سمت دیگر این ماجرا هم بی دقتی و عدم نظارت در دانشگاه هاست و به اساتید مربوط می‌شود. این موضوع هم دلایل مختلفی دارد، از جمله اینکه تعداد پایان نامه هایی که زیر نظر استاد انجام می شود، زیاد است و او وقت نمی کند به آنها رسیدگی کند. درآمد اساتید کافی نیست و آنها مجبور می شوند برای تامین درآمد تعداد زیادی پایان نامه بردارند. علاوه براین، عدم تعهد و ناتوانی اساتید در اداره و راهنمایی پایانه‌نامه هم یکی دیگر از علل این پدیده است. برای مثال، پایان نامه هایی زیر دست استاد می‌آید که او توانایی و تخصص کافی برای راهنمایی و یا مشاوره آن را ندارد. علاوه بر این ممکن است استاد و دانشجو نتوانند رابطه خوبی با یکدیگر برقرار کنند. برخی از رشته ها به دانشگاه ها اضافه شده اند که مهارت های لازم برای تدریس آنها در اساتید دیده نمی شود. یکی دیگر از موارد مهمی که می توان در تبیین این موضوع اشاره کرد این است که استاد دانشگاه برنامه پژوهشی ندارد و به همین خاطر هم به جای اینکه خودش پایان نامه را به دانشجو پیشنهاد کند، دانشجو موضوع پایان نامه را به او پیشنهاد می کند که این موضوع موجب پراکنده کاری می شود.

پایان نامه نویسی در کدام رشته ها و یا دانشگاه ها بیشتر به چشم می خورد؟
پدیده پایان نامه نویسی در همه دانشگاه ها و همه رشته ها رخ می دهد، اما این موضوع از دانشجویان رشته پزشکی شروع شد و دلیل آن هم این بود که بچه‌های پزشکی خیلی اهمیتی به پایان نامه هایشان نمی دادند و بیشتر دغدغه گرفتن تخصص داشتند. به خاطر همین هم پایان نامه هایشان را به گروه های دیگر واگذار می‌کردند. البته مبحث پایان نامه نویسی در دانشگاه های آزاد بیشتر به چشم می خورد.


با توجه به اینکه چندی پیش، موسسه نیچر و مجله «ساینس» نیز مدعی خرید و فروش پایان نامه در ایران شد، به نظر شما این موضوع تا چه میزان می تواند موجب خدشه دار شدن وجهه علمی ایران در جهان شود؟
این وضعیت در خیلی از کشورهای دیگر هم دیده می‌شود و در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، این فساد طبیعی است، اگر چه ناراحت کننده است و چهره ایران را هم در سطح جهانی مخدوش می کند، بنابراین ما باید در عرصه جهانی اعاده حیثیت بکنیم و به دنبال راهکارهایی باشیم که این ماجرا پیش نیاید. برای مثال، یکی از این راهکارها می تواند این باشد که شرط داشتن مقاله ژورنال را برداریم؛ چرا که این مسابقه به خاطر این راه افتاده که در ژورنال های خارج از کشور باید مقاله چاپ کرد تا ارتقا بگیرند. از سوی دیگر آدم‌هایی هستند که توی ایران نمی توانند مقاله چاپ کنند، چون چاپ کردن مقاله در ایران بسیار سخت است. این در حالی است که دانشجویان در برخی از ژورنال های خارجی که معتبر و جهانی هستند، خیلی راحت تر می توانند مقاله چاپ کنند. مثلا ژورنال هایی که متعلق به هند، پاکستان و مجارستان هستند و به ازای دریافت پول این کار را انجام می دهند. البته ارزش علمی چندانی هم ندارند، اما چون به زبان انگلیسی است، فرد امتیاز می گیرد. به طور کلی اما سطح علمی مقاله های ایرانی نسبت به برخی از کشورها بالاتر و معتبرتر است. در ایران حجم مقاله سازی بسیار زیاد است و این پدیده باید با سرعت بالایی صورت گیرد تا دانشجو امتیاز کسب کند. این در حالی است که در خارج از کشور این موضوع وجود ندارد. به واقع می توان گفت در ایران کمیت حرف اول را می زند، ولی در خارج از کشور کیفیت از  اهمیت بیشتری برخوردار است. در ایران مقاله ها تنها به این دلیل چاپ می‌شوند که از میدان رقابت دور نمانند.در بسیاری از کشورهای پیشرفته شرط ارتقای علمی تنها معطوف به داشتن مقاله در ژورنال های خرجی نیست و پدیده isi که در ایران اینقدر مهم است، مثلا در آمریکا اهمیت ندارد و فقط یکی از فاکتورهای ارزیابی است. بنابراین اگر این سیاست گذاری های وزارت علوم که حدود 20 سال پیش از سوی وزارت علوم آغاز شد، تغییر کند، به ویژه در رشته علوم انسانی و به جای آن فاکتورهای دیگری را لحاظ کند، از این آسیب ها کاسته خواهد شد. در غیر این صورت این روند همچنان ادامه پیدا می‌کند، همانطور که می بینیم، بسیاری از اساتید با استفاده از این شیوه به کسب امتیاز و ارتقای سطح خود می پردازند و این احساس عطش در آنها هیچ وقت از بین نخواهد رفت.

چه دلیلی وجود دارد که برای چاپ مقاله در فصلنامه های مختلف حتما باید نام اساتید بالای اسم دانشجو قرار گیرد؟ آیا خود این مساله موجب سوء استفاده علمی برخی از اساتید نمی شود؟
دقیقا یک قانونی در ایران است که می گوید ببین کی می نویسد نه اینکه چی می نویسد. به خاطر همین هم مقاله ها حتما باید با اسم اساتید باشد تا اجازه چاپ پیدا کند و اگر به نام دانشجوی صفر باشد، چاپ نمی‌شود. این قانون نانوشته که البته برخی از جاها هم نوشته شده، باید برداشته شود تا حداقل نقش استادها در این قصه کمتر شود. از سوی دیگر در این ماجرا تنها این اساتید نیستند که روی این قضیه پافشاری می کنند؛ بلکه دانشجویان هم برای اینکه سطح علمی خود را ارتقا دهند، اصرار دارند تا اسم استاد را بالای نام خودشان برنند و استاد هم مقاومتی در این باره نشان نمی دهد و خیلی هم به این موضوع فکر نمی کند که کپی بودن و یا نوشتن پایان نامه و مقاله شخص دیگری ممکن است به وجهه علمی او آسیب بزند. همانطور که قبلا هم اشاره کردم خیلی از اساتیدی که جذب دانشگاه شده اند در قد و قامت استاد نیستند. علاوه بر این، خود همین مجلات را اساتید اداره می کنند و داشتن مجله در ایران نوعی قدرت محسوب می شود که باندهای خاصی برای برخی از این مجلات به وجود آمده و از طریق آن کسب درآمد می کنند.


به نظر شما سامانه ایران داک تا چه میزان می تواند از نگارش پایان نامه های کپی جلوگیری کند؟ اصلا این سامانه قابل اطمینان است؟
سامانه ایران داک کمک زیادی نمی‌تواند به این موضوع بکنـد، متاسفـــانه خود داده های ایران داک توسط افرادی دوبار از سازمان خارج شد و به مراکز پایان نامه فروشی، فروخته شد، اما راهکاری که ایران داک مطرح می کند تا حدودی خوب است و می تواند جلوی بخشی از این داستان را بگیرد؛ چرا که ایران داک می‌خواهد سیستمی را ایجاد کند که کسانی را که پایان نامه هایشان را کپی کرده‌اند به سرعت تشخیص دهد، اما سوال اینجاست که چه کسی قرار است این مساله را تشخیص دهد؟ آیا این موضوع اصلا برای دانشجو، اساتید و دانشگاه مهم است؟ مسلما اگر موارد ذکر شده اهمیت نداشته باشد، پاسخ ایران داک هم ممکن است تاثیری در جلوگیری از این داستان نداشته باشد. بنابراین آن دانشجویی که شروع می کند به نوشتن پایان نامه تا زمانی که نیازهای مالی‌اش رفع نشود و نتواند شغل مناسبی پیدا کند یا بورس نشود، چگونه می تواند از این کار دست بکشد؟ از آن طرف همه بخش های پایان نامه که کپی نیست، یک بخشی از آن تحقیق است. پس آن فرد می آید و به جای دانشجو تحقیق می کند؛ در حالی که نه تقلب کرده و نه سرقت علمی.


به نظر شما می توان امیدوار بود که با تصویب لایحه برخورد با خریـــــد و فروش پایان‌نامه و مقاله جلوی این پدیده گرفته شود؟
این لایحه بدون تحقیق و بدون رجــــوع به محققان تدوین شده است، حداقل به خود من که دو سال است دارم بر روی این موضوع کار می کنم، کسی مراجعه نکرده، بنابراین دارای مشکلاتی است. اگر این لایحه به تصویب هم برسد، مسلما به پاسخ نمی‌رسد و در غیر این صورت باید به دنبال راهکارهایی باشیم که منجر به این شود که دستگاه تولید این نوع از مقاله و پایان نامه و کتاب به تدریج از کار بیافتد و تضعیف شود و آن وقت است که می‌تواند موفق شود.


به نظر شما اگر قوه قضائیه به این حوزه ورود کند و پایان نامه نویسی نیز به عنوان جرم تلقی شود تا چه میزان می‌توان انتظار داشت که این پدیده در جامــــعه علمی فروکش کند؟
نه، اصلا نباید این طور باشد و نباید این موضوع را تا قبل از انجام اقدامات اولیه به سطح جرم رساند. وقتی اقدامات اولیه انجام شود، مثلا شیوه جذب اساتید و دانشجویان کنترل شود و پایان‌نامه اختیاری شود و سایر فاکتورهایی که وزارت علوم باید آنها را تصحیح کند اگر با وجود همه این شرایط کسی به این سمت و سو روی آورد، آن وقت است که قوه قضائیه می تواند به این قضیه ورود و این موضوع را جرم تلقی کند.


با توجه به اینکه شما چند سالی است که بر روی این موضوع تحقیق می کنید، کمی از یافته هایتان بگویید و از اینکه افرادی که پایان نامه نویسی انجام می دهند چه کسانی هستند و چه ویژگی هایی دارند؟
در طول مدتی که دارم، روی این موضوع کار می کنم با تعداد زیاد کسانی که پایان نامه می نویسند و همچنین تعداد زیادی که این کار را به دیگران واگذار کرده اند، مواجه شده‌ام. این موضوع، پدیده ای پیچیده است و راهکارهای چندگانه و پیچیده ای هم دارد. برای مثال، بسیاری از افرادی که پایان نامه می نویسند و من آنها را «پرولتاریای فرهنگی» می نامم، اکثرا شهرستانی هستند و از سطح علمی خوبی هم برخوردارند، اما شغل و درآمد کافی ندارند و به همین خاطر مجبور به این کار شده اند. از سوی دیگر افرادی که پایان‌نامه‌هایشان را به دیگران داده‌اند، کسانی هستند که شاغل اند یا برای ارتقای شغلی به مدرکشان نیاز دارند یا متاهل هستند و فرصتی برای نگارش پایان نامه ندارند. البته دانشجویانی هم هستند که هیچ علاقه ای به این کار ندارند و وارد دانشگاه شده‌اند، بدون اینکه هیچ توانی برای نوشتن پایان نامه داشته باشند. برای هر یک از این موارد راهکارهای متفاوتی وجود دارد. البته من به این نکته پی برده ام که راهکارها از درون خود دانشگاه ها بایدآغاز شود، چون فساد از درون همین دانشگاه هاست و خود دانشجویان و اساتید هستند که به این فساد دامن زده‌اند، بنابراین باید برای هر کدام از این موارد فکر  کرد.لیلا مقیمی.اصفهان زیبا