دو سال قبل آمریکا با وجود تاییدهای مکرر صلح‌آمیز بودن فعالیت هسته‌ای ایران توسط آژانس، از برجام خارج شد اما هنوز به سواستفاده از ضعف‌های ساختاری برجام طمع دارد. ترامپ درصدد است تا یکبار دیگر به کارزار فشارحدکثری خود علیه ایران تنفس مصنوعی بدهد.
بعد از تنهایی آمریکا و جزیره دومینیکن در طرح تمدید تحریم تسلیحاتی ایران، دونالد ترامپ اعلام کرده که از حرکت نمی‌ایستد و درصدد است تا ماشه را بچکاند. اما آیا دولت آمریکا می‌تواند دست به چنین اقدامی بزند؟
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حزب تدبیر و توسعه ایران اسلامی، رییس جمهوری آمریکا، در کنفرانسی خبری اعلام کرد در روزهای آینده در سازمان ملل برای فعال کردن مکانیسم ماشه به منظور بازگشت تحریم‌ها علیه ایران اقدام می‌کند.
«کلی کرافت» نماینده آمریکا در سازمان ملل هم در این خصوص گفت که دولت این کشور در روزهای آینده تلاش خواهد کرد با استفاده از مکانیسم ماشه تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را احیا کند.
پیش از این نیز، قانونگذاران ارشد حزب جمهوری‌خواه دولت «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا را تحت فشار قرار داده‌اند تا از تلاش‌‌های خود برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران دست کشیده و به جای آن روی بازگرداندن همه تحریم‌های سازمان ملل متمرکز شود.
تردید در توانایی اجرای مکانیزم ماشه توسط عضو خارج شده از برجام
آمریکا در حالی مدعی که می‌تواند مکانیسم ماشه موجود در برجام را بدون واسطه فعال نماید که با خروج خود از برجام دست خود را برای استفاده از آن بسته است. حالا آمریکا در تلاش است با تعریف یک فرآیند حقوقی، علی‌رغم خروج رسمی از برجام در ۱۸ می ۲۰۱۸، همچنان امکان توسل به مکانیسم حل و فصل اختلافات را داشته باشد. همین نیت، مقامات آمریکا را دست به دامان قطعنامه ۲۲۳۱ و ارائه تفسیری غیرمنطقی از آن کرده است. برایان هوک نماینده مستغفی وزارت امور خارجه آمریکا در امور ایران قبلا در نشست خبری مشترک با سخنگوی وزارت خارجه این کشورصراحتاً به شرح این موضوع پرداخته است.
هوک با تاکید بر پاراگراف ۱۰ قطعنامه ۲۲۳۱ آمریکا را به عنوان مشارکت‌کننده برجام درنظر گرفته و استدلال کرده بود مشارکت در ساز و کار حل اختلاف ربطی به حضور یا عدم حضور در برجام ندارد چرا که در این صورت باید در این ماده قید حضور در برجام ذکر می‌شد.
استدلال هوک بیش از آن‌که دقت وی را به نمایش بگذارد، بیشتر به مغالطه شباهت دارد تا افکار عمومی را به جهت مورد علاقه خود هدایت کند. چرا که ماده ۱۰ قطعنامه ۲۲۳۱ که مورد اشاره آمریکاست به صراحت اعضای برجام- the JCPOA participants – را مورد خطاب قرار داده و بهره‌برداری از ساز و کار حل اختلاف برجام را منوط به مشارکت‌کننده بودن در برجام می‌داند که لازمه آن عضویت در برجام است امری که ایالات متحده آمریکا از ۱۸ می ۲۰۱۸ فاقد آن بوده است.
همچنین این ماده از اعضای برجام خواسته است که برای حل و فصل اختلافات از رویه‌های داخل برجام- through the procedures specified in the JCPOA – بهره ببرند. درواقع این بخش از قطعنامه ۲۲۳۱ مجدداً وابستگی خود به برجام را اعلام می‌کند و نشان می‌دهد برای حل و فصل اختلافات باید به مکانیسم‌های درون برجام رجوع کرد و نه قطعنامه ۲۲۳۱. بنابراین اینکه برایان هوک می‌گوید مطابق با ماده ۱۰ قطعنامه ۲۲۳۱ آمریکا مجاز به فعال کردن مکانیسم ماشه است فاقد وجاهت حقوقی است چرا که قطعنامه تنها به رویه‌های درون برجام ارجاع می‌دهد و کشوری که مشارکت‌کننده برجام نیست قادر نخواهد و نمی‌تواند از مکانیسم‌های داخلی آن استفاده کند. به بیان دیگر شرط استفاده از رویه‌های داخلی برجام مشارکت‌کننده برجام بودن است که آمریکا از زمان خروج از توافق هسته‌ای در این جایگاه قرار ندارد.
البته ناگفته نماند که هوک بارها در مورد مکانیزم ماشه اظهارات ضدو نقیضی طرح کرده بود. خود او چند ماه بعد یعنی ۳۰ مرداد ۹۸ توجیه تراشی خود برای استفاده از مکانیزم ماشه را پاسخ داد. وی در پاسخ به سوال یک خبرنگار مبنی بر اینکه آیا آمریکا می‌تواند از بند موسوم به «مکانیسم ماشه» برای بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران استفاده کند یا خیر گفت: «در خصوص مکانیسم بازگشت خودکار تحریم‌ها (مکانیسم ماشه) باید بگویم ما دیگر داخل آن توافق (برجام) نیستیم. طرف‌هایی که هنوز داخل توافق هستند باید تصمیم خودشان را بگیرند که می‌خواهند از مکانیسم حل اختلاف استفاده کنند یا خیر. تردیدی وجود ندارد که ایران در حال نقض توافق هسته‌ای است ولی این تصمیمی است که آنهایی که داخل توافق هستند باید بگیرند.»
«جان بولتون»، مشاور امنیت ملی کاخ سفید هم که چندی پیش استعفا داد بعد از خروج آمریکا از برجام اعتراف کرده بود که واشنگتن دیگر طرف توافق در برجام نیست و نمی‌تواند از ساز و کار حل و فصل اختلاف برای احیای تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران استفاده کند.
«ریچارد نفیو» عضو پیشین تیم مذاکره کننده هسته‌ای آمریکا و کارشناس امور تحریم‌ها هم اعتقاد دارد خروج آمریکا قانونا به این کشور اجازه نمی‌دهد که مکانیزم ماشه را فعال کند با این وجود او درب تفسیر و توجیه را برای آمریکا باز می‌داند: «آمریکا برای این درخواست خود یک توجیه را ارائه می‌کند و آن اینکه بر اساس توافق برجام و همچنین قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، این کشور به عنوان یکی از اعضای مشارکت کننده در برجام به شمار می‌رود و در برجام نیز خیلی صریح و واضح گفته شده است که آمریکا به عنوان بخشی از توافق است و خود آمریکا نیز چنین چیزی را قبول دارد.اما آمریکا در می ۲۰۱۸ (اردیبهشت ۹۷) اجرای برجام را متوقف کرده است و در این شرایط واشنگتن توجیه می‌کند که اشاره به دولت‌های مشارکت کننده در توافق برجام فقط برای پرهیز از اطاله کلام بوده و «دولت‌های مشارکت کننده» در توافق برجام تعاریف متنوع و بسیار گسترده‌ای دارد و برای جلوگیری از تکرار چندباره نام دولت‌ها در برجام، به طور خلاصه به عنوان «دولت‌های مشارکت کننده» اشاره شده است.
با این توجیه تعاریف بسیار مختلفی از کشورهای «مشارکت کننده» در برجام ارائه خواهد شد و با توجه به این تعارف مختلف برخی معتقدند که آمریکا صلاحیت درخواست برای اجرای «مکانیسم ماشه» حتی با وجود خروج از برجام را خواهد داشت، چون تعریف کشورهای مشارکت کننده بسیار وسیع است. اما به نظر من این توجیه کمی نامربوط به نظر می‌رسد، چون اجرای «مکانیسم ماشه» متکی بر درخواست اعضای باقی مانده در برجام است که قطعنامه شورای امنیت را نیز پذیرفته‌اند. در این شرایط اگر از توجیه مذکور به عنوان یک حقه و کلک قانونی استفاده شود، اعتبار و درستی تصمیمات اعضای دائمی شورای امنیت زیر سوال خواهد رفت و این موضوع به شدت به اعتبار شورای امنیت و دیگر اعضای دائم این شورا آسیب خواهد زد.»
با این تفاسیر در صورتی که آمریکا به تنهایی بخواهد این سازوکار را فعال کند با مقاومت کشورهای مختلف به خصوص چین و روسیه رو به رو می‌شود. اجرای این ساروکار توسط کشوری خارج شده از توافقنامه یک رویه غلط و یکجانبه گراست و نه تنها اعتبار شورای امنیت را بیش از پیش زیر سوال می‌برد که حتی توهینی آشکار به دیگر قدرت‌های داخل برجام است. بنابراین هر چند برای اعمال دشمنی یانکی‌ها با ایران هیچ چیز بعید نیست اما باید دانست که مسیر اجرا کردن مکانیزم ماشه توسط آمریکا بعد از خروج یکجانبه از برجام با سنگلاخ های حقوقی، قانونی و سیاسی فراوانی رو به روست. به همین دلیل کارشناسان معتقدند تنها راه آمریکا برای سواستفاده از مکانیزم نامتعارف و پر ایراد ماشه که تیم ظریف آن را در توافق برجام پذیرفته، اجرایی کردن این مکانیسم توسط اعضای اروپایی حاضر در برجام به عنوان نیروهای نیابتی اعمال فشار آمریکا در این توافق هست.
تاثیر اقتصادی ادامه قطعنامه های گذشته چیست؟
در صورتی که مکانیزم ماشه توسط کشورهای غربی با هر دسیسه ای فعال شود از منظر اقتصادی برای ایران اجرای مجدد قطعنامه ها در برگیرنده فشار اقتصادی دیگری نخواهد بود. چرا که تحریم‌های شورای امنیت نسبت به تحریم‌های آمریکا دارای اهمیت کم‌تری است. در حال حاضر آمریکا بیشترین تحریم‌های طول تاریخ را علیه ایران وضع کرده است؛ از تحریم کاتسا، آیسا و ویزا گرفته تا تحریم رهبر انقلاب، وزیر امور خارجه، تحریم نفتی، بانکی و .. . به این ترتیب اگر هر شش قطعنامه شورای امنیت علیه ایران نیز بازگردد، باز هم وزنی کم‌تر از تحریم‌های آمریکا دارد. حتی بانک مرکزی ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد تحریم نشده است!
مکانیزم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه یا همان اسنپ‌بک، بخشی از سازوکار حل و فصل اختلافات در برجام یا به‌عبارت دیگر ساز و کار بازگشت تحریم‌های شورای امنیت ذیل قطعنامه‌های پیش از ۲۲۳۱ است. این مکانیزم از ابتدا مورد انتقاد جدی بود چرا که می‌توانست هر اتهام بی اساسی به فعالیت هسته ای ایران را به عنوان اهرمی برای بازگشت بدون رای گیری قطعنامه های شورای امنیت علیه کشورمان به کار بگیرد. سازوکار اسنپ‌بک خود به تنهایی نشان از ضعف و ناکارآمدی تیم مذاکره کننده ایران دارد.
«ساز و کار حل اختلافات» در بندهای ۳۶ و ۳۷ در توافق هسته‌ای برجام است که در آنها مسائل مربوط به حل و فصل اختلاف میان طرف‌های برجام، در صورت بروز مناقشه مفصلاً شرح داده شده‌اند. این دو بند از آنجا که رجوع به آنها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود به «مکانیسم ماشه» معروف شده‌اند.
طبق این دو بند، در صورتی که کشورهای اروپایی ایران را به عدم پایبندی به توافق هسته‌ای متهم کنند و تصمیم بگیرند مسئله را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهند، ایران به عنوان طرف متشاکی ۳۰ روز فرصت خواهد داشت رضایت طرف شاکی (کشورهای اروپایی) را جلب کند. در صورتی که رضایت طرف شاکی جلب نشود، پرونده پس از چند روز به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع خواهد شد.
شورای امنیت ظرف یک ماه بعد از دریافت این شکایت بایستی درباره بازگشت تحریم‌های ایران رأی‌گیری کند، اما کشورهای غربی در مذاکرات برجام ساختار این رأی‌گیری را به گونه‌ای تغییر داده‌اند که امکان وتوی نظر کشورهای غربی درباره برگرداندن تحریم‌ها علیه ایران به کل از روسیه و چین سلب شده است.
در شورای امنیت به جای رأی‌گیری درباره «رفع تحریم‌های ایران» بر سر «ادامه رفع تحریم‌های ایران» رأی‌گیری می‌شود؛ این تغییر در عبارت‌پردازی ابتکار عمل استفاده از حق وتو را عملاً در اختیار طرف غربی قرار می‌دهد، به این صورت که این طرف‌ها می‌توانند از حق وتوی خود استفاده کرده و از تصویب «ادامه لغو تحریم‌ها» جلوگیری کنند. در این حالت، قطعنامه‌های تحریمی پیشین سازمان ملل متحد علیه ایران احیا خواهند شد.