مالکیت آن‌ها را کسب و حفاظت نموده، در اختیار
علاقه‌مندان قرار می‌دهد و به‌ویژه به‌منظور اهداف مطالعاتی، آموزشی و کسب لذت در
معرض دید مردم قرار می‌دهد.» این تعریف و گذشتن از روز 18می(28اردیبهشت) به‌عنوان
روز جهانی موزه و میراث‌فرهنگی، ما را برآن داشت تا یکی از بناهای منطقه ثامن را به
شما معرفی کنیم که نه‌تنها فعالیتش در تعریف بالا می‌گنجد، خود نیز به عنوان میراث
موزه‌ای ما شناخته می‌شود. بیشترتان این بنا را به نام حمام مهدی قلی‌بیک یا حمام
شاه می‌شناسید.
حمام مهدی‌قلی‌بیک در سال 1027هجری قمری به دستور
مهدی‌قلی‌بیک، در محله چهارباغ منطقه ثامن ساخته و وقف ساحت مقدس حضرت رضا(ع) شد.
این حمام به علت هم‌جواری با مقبره امیرملک‌شاه(مسجد شاه) و نیز نزدیک بودن به حرم
مطهر، به نام‌های «حمام شاه» در گذشته و «حمام رضوی» بعد از انقلاب اسلامی شهرت
داشته و تا سال1367 شمسی نیز دایر بوده است اما از حدود سال1369 به‌تدریج به صورت
متروکه درمی‌آید تا اینکه در سال1378 عملیات بازسازی آن شروع می‌شود. در بازسازی
این حمام، فضاهایی چون سردر، هشتی ورودی، سربینه(رختکن)، میاندر(هشتی ارتباطی بین
دو فضای گرمخانه و سربینه)، خزینه، تون(گلخن یا آتشخانه) و چال‌حوض(استخر آب سرد)
مرمت و بازسازی شد و در نتیجه این امر، مساحت حمام به 2هزار مترمربع رسید.
بانی و
وقف‌نامه
مهدی‌قلی‌بیک جانی‌قربانی؛ از بازماندگان خانواده امیرارغون
آقای اویرات و از امرای ترک خراسان بود. او یکی از رجال لشکری و سیاسی بود که سمت
امیرآخور شاه‌عباس اول صفوی(رئیس اسطبل شاهی) را بر عهده داشت. از زمان تولد وی
اطلاع دقیقی در دست نیست اما برخی منابع تاریخی عهد صفویه در بیان جنگ‌های شاه‌عباس
اول(1019قمری، جنگ بین ایران و عثمانی) آورده‌اند که او فرمانده تفنگچیان خراسانی
بوده است. در همین منابع تعدادی از اقدامات خیریه و عمرانی به او منتسب شده
است.
بنا به نوشته تذکره‌نویسان مهدی‌قلی‌بیک، او اوایل شعبان 1027قمری در قزوین
فوت می‌کند اما پیکرش را به مشهد حمل و در حرم مطهر امام‌رضا(ع) دفن می‌کنند.
او
در وقف‌نامه حمام مرقوم کرده است که حمام وقفی خود را به همراه دو روستا به نام‌های
«گازرگاه» و «پس‌پشته» واقع در بلوک‌های تبادکان و درزاب مشهد، یک باغ در کرج به
همراه تمامی دکان‌های مجاور حمام، وقف امور خیریه و خداپسندانة مربوط به آستانه
رضوی کرده است. قلی‌بیک یک قنات هم برای حمام مذکور احداث کرده با این شرط که مازاد
آب آن را به مسجد گوهرشاد بدهند و آنچه از مسجد اضافه ماند، صرف امور خیریه نمایند
و اضافات آن را نیز در زمین‌های خارج از شهر جاری سازند.
این بنا یکی از
حمام‌های بزرگ ایران است که ساختاری بسیار زیبا از حمام‌های قدیمی را به نمایش
می‌گذارد. محوطه ورودی حمام به وسیله یک پله و با انحنایی ملایم به هشتی کوچکی وصل
می‌شود که پس از عبور از آن، با گردش به سمت راست به سربینه وارد می‌شویم. در فضای
سربینه، هشت ستون سنگی به صورت هشت و نیم‌هشت، پوشش گنبدی را استوار نگه داشته که
با نصب تعدادی گلجام(نورگیر) در گنبد، روشنایی سربینه تامین شده
است.
تزیینات سربینه
سربینه با تزییناتی چون نقاشی و
کاشی‌های ریز رنگی مزین شده است. این قسمت دارای ساروج‌بری و گچ‌کاری با تعداد
28لایه بوده که از این تعداد 13لایه دارای تزیینات نقاشی است و قدیمی‌ترین لایه
نقاشی آن، به دوره صفوی و جدیدترین لایه، به اواخر دوره قاجار(1343ه.ق) مربوط است.
لایه اخیر با موضوعاتی چون تصاویر پهلوانان، داستان‌های شاهنامه، داستان‌ها و
افسانه‌های عامیانه و قدیمی رایج در بین مردم و صحنه‌هایی از زندگی اجتماعی مردم و
محلات قدیمی شهر و ماه‌های سال سریانی در معرض دید قرار دارد. سربینه حمام دارای
چهار صفه یا غرفه است که سه غرفه آن برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عامه مردم و
یک غرفه به‌عنوان شاه‌نشین (که بزرگترین غرفه حمام نیز هست)، ویژه خان‌ها و اشراف
بوده است. علاوه بر غرفه‌های یاد شده، در حمام‌ها جایگاهی برای استقرار صاحب
گرمابه(گرمابه‌دار یا استاد حمامی) در نظر می‌گرفته‌اند که در این محل، وی ضمن
محاسبه هزینه ارائه خدمات، لوازم موردنیاز مراجعان مانند کیسه، لیف، صابون و... را
نیز تامین می‌کرده است.
هشتی یا میاندر
بعد از
سربینه(رختکن)، فضایی به نام «هشتی» یا «میاندر» وجود دارد که ارتباط‌دهنده دو فضای
سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی به چشم می‌خورد که فرد، پای خود را
پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد آن می‌شسته و بعد وارد سربینه می‌شده
است.
گرمخانه
پس از گذشتن از هشتی وارد گرمخانه می‌شویم که محل اصلی شستشوی
تن و استحمام بوده است. فضای گرمخانه، مربع‌شکل و دارای چهار ستون در وسط است که
سقفی گنبدی مشتمل بر نورگیرهایی(گلجام) بر روی آن قرار گرفته است. در اطراف گرمخانه
نیز سه غرفه وجود دارد که برای نشستن و استحمام استفاده می‌شده است. در قسمت غربی
گرمخانه نیز خزینه آب گرم حمام قرار داشته که سطح آن از کف گرمخانه بلندتر
است.
آب حمام اوایل از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تامین می‌شده و
از طریق شبکه آب‌رسانی، شامل تنبوشه‌ها و حوضچه‌های تصفیه، به خزانه می‌رسیده و در
دیگ‌های مسی کف خزینه به نام «تیان» گرم و به‌طور منظمی به قسمت‌های مختلف حمام
هدایت می‌شده است.
در ضلع شمالی گرمخانه، فضایی کوچک به نام «نظافت‌خانه» وجود
دارد. دو اتاق در دوطرف خزینه آب گرم قرار گرفته که در اتاق شمالی سه عدد حوضچه
تصفیه آب بوده و افرادی که معلول یا به بیماری‌های مسری مبتلا بودند، از اتاق دیگر،
برای استحمام استفاده می‌کرده‌اند. افراد حاضر در این اتاق از طریق دریچه تعبیه‌شده
که به خزینه راه دارد، آب گرم موردنیاز خود را از خزینه برمی‌داشته‌اند. این اتاق
به «خلوت» یا «خلوت‌گاه» معروف بوده است.
تون(گلخن یا آتشخانه)
در پشت
خزینه، فضای تون(گلخن یا آتشخانه) قرار دارد که محل بر افروختن آتش و منبع تامین
انرژی گرمایی حمام است. شخصی که مسئول تون بوده، «تونتاب» نامیده می‌شده است.
تونتاب پس از تهیه سوخت حمام(شامل هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و هرچه
اشتعال‌زا باشد) آن‌ها را درون کوره تون که دقیقا زیر تیان‌ها قرار دارد، می‌گذاشته
و آتش را روشن می‌کرده است. گرما و دود حاصل از سوخت تون هم به وسیله انشعاباتی به
نام «گربه‌رو» به بیرون هدایت می‌شده است. این انشعابات از تون شروع شده و در کف
گرمخانه تا سربینه ادامه داشته و به تعدادی دودکش در دیوارهای قسمت سربینه حمام ختم
می‌شده است؛ به این طریق، کف و دیوارهای حمام گرم می‌شده است.
چاله حوض
چاله حوض(استخر آب) برای شنا و آب‌تنی افراد پس از استحمام
مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در حال‌حاضر از این فضا و راهروهای جانبی آن، برای
نمایش آثاری مانند موارد زیر استفاده شده است:
الف)عکس‌های قدیمی از مشاغل سنتی
و زندگی عامیانه مردم
ب) عکس‌های قدیمی حرم مطهر حضرت‌رضا(ع)
ج)تابلوهای
نقاشی قهوه‌خانه‌ای
د)وسایل ورزش زورخانه‌ای
حمام در فرهنگ
اسلامی
دین مبین اسلام به رعایت بهداشت اهمیت بسیار می‌دهد. پیامبر
اکرم (ص) می‌فرمایند: پاکیزگی نشانه ایمان است.
در فرهنگ اسلامی، حمام از دو
جهت موضوع علم طب بوده است: نخست خواص درمانی حمام؛ دوم اصول بهداشتی ساختن و
نگه‌داشتن بهداشت در حمام. از همین رو حمام، فصل مشترک بین طب و معماری است. حمام
نهادی اجتماعی و محفلی ادبی و هنری و محلی برای تعاملات اجتماعی و مکانی تفریحی و
محکمه‌ای برای حل مشکلات و رفع مشاجرات بوده که در آن مراسم آیینی خاصی نیز برگزار
می‌شد؛ ازجمله: حنابندان، ختنه سوران، آشتی‌کنان، بخت‌گشایی، آرایش و پیرایش، از
سوگ درآوردن سوگواران، حمام زایمان، حمام توبه، حمام زیارت، نقّالی و قصه‌گویی،
معامله و تجارت، ایفای نقش رسانه و پخش اخبار و ... .
از مشاغل قدیمی در حمام
نیز می‌توان به این موارد اشاره کرد: استاد حمّامی(گرمابه‌دار)، دلّاک (کیسه‌کش)،
مشت و مالچی، قهوه‌چی، لنگ بیار، صابون زن، حجّام، جامه‌دار، کوزه‌انداز(نظافتچی
خزینه)، سلمانی، تونتاب و . . .
اشیای در حال
نمایش
در راستای تغییر کاربری و احیای حمام مهدی‌قلی‌بیک و ایجاد موزه
مردمشناسی، از فضاهای موجود در سربینه و گرمخانه به عنوان غرفه‌های نمایش اشیا با
موضوعات زیر استفاده شده است:
متعلقات حمام: این غرفه شامل اشیایی است که در
پی مرمت حمام مهدی‌قلی‌بیک به دست آمده و شامل ظروف سنگی، سفالینه‌ها، تنبوشه‌های
سفالی، گلجام و کاشی‌های قدیمی ازاره و کف حمام می‌شود.
وسایل استحمام: بادکش
حجامت، کاسه، مجمعه، لگن، لگنچه، مشربه، پارچ و آفتابه، رشویه‌دان، جام چهل‌کلید،
کیسه، لیف، صابون، سنگ‌پا، لنگ، گل سرشور، حنا، روناس، کتیرا و سدر...
وسایل
آرایش: شانه چوبی، زیرپیه مخصوص حنابندان، جعبه آینه، جعبه چوبی منبت، میز آینه
معرق و مشبک، جعبه چوبی لاکی روغنی، انبر مخصوص مجعد کردن مو، حنابند انگشت،
سرمه‌دان و عطردان...
وسایل روشنایی: پایه شمعدان برنجی، قندیل، فانوس دریایی،
چراغ‌توری، چراغ لامپا و عودسوز...
سماورها، قوری‌ها، قهوه‌جوش‌ها و
دوست‌کامی‌ها.مجموعه‌ای از سماورهای زغالی و قهوه‌جوش‌های مربوط به دوره صفوی و
دوستکامی مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه قاجار در این موزه در معرض دید علاقه‌مندان
قرارگرفته است.
پوشاک: پوشاک از بارزترین مشخصه‌های فرهنگی و اجتماعی هر دوره
به حساب می‌آید؛ به همین خاطر نمونه‌ای از لباس‌ها و پوشش محلی مردم استان خراسان
در این غرفه‌ها به نمایش درآمده که شامل انواع پاپوش(چارق، گیوه، جوراب پشمی، کفش
چوپانی) انواع تن‌پوش(لباس‌های سنتی مردانه و زنانه، کت، پیراهن...) انواع
سرپوش(چاقچور زنانه، کلاه و روبند زنانه و...) می‌شود.
منسوجات: در گذشته
برای نشستن در غرفه‌های سربینه حمام‌ها، بر سطح غرفه حصیری و بر روی حصیر، هرکس به
فراخور حال خود، قالیچه، لُنگ و قطیفه پهن می‌کرد. جانمازها و سوزنی‌های ترمه
یراق‌دوزی شده، بقچه‌های ترمه، ماهوت و... از جمله اشیایی است که در این موزه به
نمایش درآمده است.
گردآوری:حسین بیات
