دانش‌بنیان ضرورت است نه انتخاب/اتکاء به روش‌های علمی برای رفع مشکلات روزمره

به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری فارس، پرویز کرمی دبیر ستاد توسعه فرهنگ علم،فناوری و اقتصاد دانش بنیان در یادداشتی به بحث ضرورت یا انتخاب دانش‌بنیان بودن در زمینه‌های مختلف پرداخته و دانش‌بنیان بودن را یک ضرورت دانست.

متن این یادداشت به شرح ذیل است:

بسیاری از مشکلات امروز ریشه در گذشته دارد. خوبی‌ها و موفقیت‌های امروز هم اتفاقی و دفعتا واحد نیستند. برگردیم به گذشته، میبینیم چطور جاهایی که خشت کج گذاشته‌ایم امروز به دیوار کج رسیده‌ایم و جاهایی که قدم راست برداشته‌ایم امروز به راه راست هدایت شده‌ایم. فرمایش ایزد تبارک و تعالی است که «لیس للانسان الا ما سعی». ما امروز همان چیزی را می‌درویم که دیروز کاشته‌ایم. فردا هم کاشته‌های امروزمان را خواهیم دروید.

آنکه جو کاشته، گندم به دست نخواهد آورد. «گندم از گندم بروید جو ز جو». اشتباه است اگر موفقیت‌ها و شکست‌های امروز را به حساب همین امروز بگذاریم. راه منطقی و علمی و منصفانه این است که همواره گذشته خود را مرور کنیم و از خطاها و صواب‌های خود درس بگیریم. عبرت از گذشته هم معنایش این است که منتقدانه به عقب برگردیم و ببینیم کجاها تصمیم‌های غلط گرفته‌ایم و کجاها تصمیم‌های درست.
امروز گرفتار بی‌آبی هستیم و تغییرات جوی به نفعمان نیست. سفره‌های زیرزمینی‌مان خشک شده‌اند و رودخانه‌های بسیاری نیز به آب‌باریکه بدل شده‌اند. دریاچه ارومیه از نصف هم کمتر شده و زاینده‌رود که قبلا خود را به گاوخونی میرساند امروز چنان کم‌قوه و بی‌زور شده که حتی به اصفهان هم نمیرسد. به اصفهان نرسیده خشک میشود و به گل می‌نشیند.

علاوه بر آب، هوا هم وضع و حال خوبی ندارد. اکثر شهرهای بزرگمان تیره و تار شده‌اند و نفس کشیدن شهروندان سخت شده. آلاینده‌ها و ریزگردها چنان متراکم و پایدارند که جلوی تابش خورشید را گرفته‌اند و زندگی را به خطر انداخته‌اند. به افق‌های دوردست که نگاه می‌کنیم، میبینیم که حالاحالاها آلودگی هوا دست از سرمان برنمی‌دارد و راه حلهای متداول از پس آنها برنمی‌آید.

زوج و فرد کردن طرح ترافیک یا تعطیل کردن مدرسه‌ها و از این قبیل البته از هیچ بهترند اما مثل این می‌ماند که با تیر و کمان برویم به جنگ سلاحهای کشتارجمعی. آلودگی هوا هم سلاح کشتارجمعی است؛ همچنان که جاده‌های غیراستاندارد. تعداد کشته‌های سوانح جاده‌‌ای کمتر از کشته‌های بمب و موشک نیستند.
هر کشوری در هر کجا با مشکلات جغرافیایی و سیاسی و اقتصادی و طبیعی روبهروست. هنر دولتمردان این است که از پس این مشکلات و تنگناها با کمترین هزینه بربیایند و صلح و رفاه و امنیت را در مملکت خود مستقر کنند.

ما هم باید بتوانیم بر مشکلات طبیعی و سیاسی و اجتماعی کشورمان فائق آییم. ژاپنی‌ها گرفتار زلزله‌اند و در سقف‌های بالای سرشان هر لحظه بیم فروریختن است اما آنها راه حل علمی و کم هزینه و معقولی پیدا کرده‌اند که بتوانند با غول زلزله کنار بیایند و مقهورش نشوند.

غولهای بی آبی و آلودگی سخت جانتر و سفاکتر از زلزله نیستند پس ما هم میتوانیم با آنها کنار بیاییم و به عقبشان برانیم. اما مادام که بر وضعیت فعلی خود وقوف نیابیم و نسبت به آنچه هستیم معرفت پیدا نکنیم، راه حلهایمان راه به جایی نخواهند برد. سالهاست که برای مقابله با آلودگی هوای تهران طرح زوج و فرد را در تردد خودروها اجرا می‌کنیم. علاوه بر آن، بر تعداد خیابانها و بزرگراه‌ها می‌افزاییم، ماشین‌های فرسوده را جمعآوری میکنیم و ماشین‌های نسبتا استاندارد جایگزین می‌کنیم.

همچنین معاینه فنی را برای ماشین‌ها اجبار میکنیم. مع‌الوصف/ مع‌الاسف آلودگی هوا درمان که نشده هیچ، اوضاع روز به روز بدتر هم شده است. مشکل آلودگی هوا ریشه در گذشته دارد. تا در زمان سفر نکنیم و منشأ آلودگی را نشناسیم و به وضعیت اسفبار فعلی واقف نشویم، راه حلهایمان جواب نخواهند داد.

در مورد بی‌آبی هم همینطور است. درست است که دوره خشکسالی شروع شده و نزولات جوی کاهش پیدا کرده است اما بی‌آبی امروز ریشه در دهه‌های قبل دارد. باید برویم ببینیم که در کشاورزی و صنعت چه اشتباهاتی مرتکب شده‌ایم و چه تصمیمات غلطی گرفته‌ایم.

باید ببینیم قدم‌های غلطی که برداشته‌ایم کجاها بوده و چرا به روش‌های سنتی بی‌اعتنایی کرده ایم و قنات‌ها را یکی پس از دیگری خشک کرده‌ایم. باید درباره چاه‌های بامجوز و بی‌مجوزی که نقر کرده‌ایم بیشتر مطالعه کنیم. باید ببینیم در برابر هزینه‌های گزافی که پرداخته‌ایم چه چیزهایی به دست آوردهایم. نکته قابل تامل اینجاست که اتفاقا در گذشتههای دور هوشمندی و دانش ایرانی کارهای کارستانی کرده که هنوز هم عقلآفرین میزندش. پدران ما قدر آب را می‌دانستند و با وقوف بر طبیعت این آب و خاک با اختراع منحصر به فرد قنات. بیابان‌های خشک را به واحه‌های مصفا بدل کردند.

هنوز هم در کویر مرکزی ایران میتوان نشانه‌هایی از آن باغها و بوستان‌های باصفا را دید... پدران ما عالمانه و هوشیارانه میدانستند چطور بر مشکلات طبیعی با کمترین هزینه غلبه پیدا کنند و چطور از هرز رفتن داشتهها و توان خود جلوگیری کنند. متاسفانه در دوره جدید ما به دانش پدرانمان بی‌اعتنایی کردیم و داشته‌های آنها را نیز گرامی نداشتیم.

بی‌توجهی به سیستم هوشمندانه آبرسانی و نفهمیدن اقتضائات جغرافیایی و طبیعی باعث شد تا کشاورزی ما به پرهزینه ترین کشاورزی بدل شود. ما امروز با صرف هزینه‌های بسیار محصولاتی تولید می‌کنیم که مطلقا به صرفه نیستند. در این بحران کم‌آبی محصولات آب بر و پرحجمی تولید میکنیم که جز اتلاف انرژی و هزینه سودی برایمان ندارد. حتی صدور محصولات پرآب به دیگر کشورها را کارشناسان به صدور «آب مجازی» تعبیر کردهاند. آبی که فی‌نفسه صدور خام آن ارزشی بیش از محصول تولید شده دارد. خوشبختانه راه نقد حال و گذشته باز است و میتوانیم درباره تصمیمات درست و غلطمان بیشتر تامل کنیم.

نکته مهم در بازخوانی گذشته و تامل بر وضعیت کنونی این است که هر کجا از دانش بهره برده و کارشناسانه و عالمانه کار کردهایم، نتیجه گرفتهایم و هر کجا که غیرکارشناسانه و احساساتی و مقطعی و سیاسی و «باری به هر جهت» اقدام کرده‌ایم امروز باید چوبش را بخوریم. بحث دانش‌بنیان بحث اقتصادی است و مربوط به تولید کالا و خدمات است اما مسامحتا میتوان این بحث را باز کرد که مدیریت و سیاستگذاری هم میتواند دانشبنیان باشد.

یعنی مبتنی بر دانشی باشد که هزینه‌های غلبه بر مشکلات را پایین بیاورد. اتفاقا مطالعه نمونه‌های موفق (Best Practice) در مورد کشورهای پیشرفته به ما میفهماند که مقابله با مشکلات نیز شیوه‌های دانشبنیان دارد، نه شیوه‌های مقطعی. همان مثال مهار زلزله در ژاپن را اگر دقت کنیم، میبینیم که آنها با استفاده از شیوه‌های دانشبنیان توانسته‌اند خرابیها و تلفات و هزینه‌های زلزله را کاهش دهند.

ما هم چاره‌ای نداریم جز اینکه در برخورد با معضلات طبیعی و سیاسی و اجتماعی از روش‌های دانشبنیان استفاده کنیم.
برگردیم به بحث دانشبنیان. دانشبنیان معطوف به تولید کالا و خدماتی است که بتواند زندگی ما را ساده‌تر کند. زندگی ما در شرایط آب و هوایی جدید باید ساده‌تر شود و این اتفاق نمی‌افتد مگر اینکه ما به اقتصاد دانش‌بنیان بها دهیم و کاری کنیم با تولید کالای مناسب، جلوی آلودگی هوا یا اسراف آب گرفته شود.

شرایط امروز ایران شرایط قابل تاملی است. از یکسو با مشکلات بسیاری دست به گریبانیم و از سوی دیگر در آستانه فصلی نو قرار داریم. گزارش‌های اقتصادی را که بخوانید، میبینید که مقدمات رشد و ترقی کشور ما بیش از هر زمان دیگر فراهم است. نباید فرصت را بسوزانیم و از دست بدهیم. کار مهمی که باید بکنیم، همین است که بر گذشته و حال خود آگاهی یابیم. خودآگاهی مقدمه هر اقدامی است. ما میتوانیم عقب‌ماندگیهای خود را جبران کنیم و اشتباهات خود را تصحیح کنیم. هر جا که دیوار کجی بالا رفته، باید برگردیم و اصلاحش کنیم. بعد باید دور تازه رشد و پیشرفت را آغاز کنیم؛ دوری که با اقتصاد دانشبنیان درآمیخته است. خدا را شکر نیروی متخصص داریم و سرمایه لازم برای رونق تولید فراهم است. نیاز واقعی هم وجود دارد. مردم نیاز دارند که زندگی خود را سامان بدهند و از روش‌های پرهزینه قبل فاصله بگیرند.

امروز حتی عوام هم میدانند که آب در بحران است و اسراف آب خطرناک، محیط زیست و شهر را نباید آلوده کرد. مردم فهمیدهاند که باید سبک زندگی خود را اصلاح کنند و تا آنجا که مقدور است، با وضعیت طبیعی کنار بیایند. مقدم بر مردم، دولت و دولتمردان هم فهمیدهاند. امروز هیچ دولتمردی نیست که فکر کند با پول نفت میتواند از پس مشکلات بربیاید.

ضمن اینکه پول نفت هم با سیر نزولی که پیش گرفته، هشدارمان میدهد که بیش از حد به منابع خام‌مان اتکا نکنیم. هم دولت و هم ملت فهمیده‌اند که باید با شرایط اقتصادی و طبیعی و جغرافیایی و زیست‌محیطی و سیاسی جدید کنار بیایند.

هزینه این کنار آمدن را اقتصاد دانش‌بنیان میتواند به حداقل برساند. همه تحلیلگران اقتصادی آینده ایران را روشن و امیدوارکننده پیش‌بینی میکنند. این پیش‌بینی مبتنی بر واقعیت دنیای جدید است. مناسبات اقتصادی دنیا در حال تغییر است و جمهوری اسلامی میتواند از تغییرات بیشترین بهره را ببرد.

نباید فرصت پیش رو را از دست بدهیم. دانشبنیان به این معنی هم می‌تواند باشد که از فرصت پیش رو عالمانه استفاده کنیم و با اتکا به روش‌های علمی بر مشکلاتمان فائق آییم. از این حیث، دانش‌بنیان یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است؛ ضرورتی که اگر جدی گرفته نشود، از دست می‌رود و دیگر امکان قضایش وجود ندارد.