پاسخ به توقعات مسئولان و جامعه در سال 1365 (سال سرنوشت جنگ)، با داشتن حدود 200 گردان بسیجی و امکانات و قابلیت‌های موجود در منطقه شلمچه، فرماندهان عالی جنگ را بر آن داشت تا برای ادامه عملیات راه‌حلی قطعی بیابند. براین‌اساس طی جلسات متعدد و با تأکید و نگاه مثبت فرماندهی کل سپاه اجرای عملیات کربلای5 در منطقه شلمچه و قسمت‌های شمالی آن ـ تنها 2 هفته پس از عملیات ناموفق کربلای4 ـ در دستور کار قرار گرفت و در تاریخ 19/10/1365، نیروهای سپاه با غافلگیری دشمن عملیات کربلای5 را با رمز "یا زهرا(س)" آغاز کردند.
این عملیات در قالب سه قرارگاه کربلا (با 6 لشکر و 2 تیپ)، قدس (با 5 لشکر و یک تیپ) و نجف (با 5 لشکر و 3 تیپ) سازماندهی شد، البته این سازمان رزم در ادامه بنابه برخی اقتضائات تغییر یافت. در طرح‌ریزی جدید کلیه قرارگاه‌ها و یگان‌ها در منطقه عملیاتی شرق بصره تمرکز یافتند و عملیات در شلمچه، زمین پنج‌ضلعی، کانال پرورش ماهی و پاسگاه بوبیان مجموعاً یک مأموریت واحد تلقی شد. طبق مانور مقرر گردید قرارگاه کربلا با حمله به استحکامات دشمن در منطقه پنج‌ضلعی و غرب کانال ماهی جای‌پای اولیه را تصرف و تأمین کند، سپس قرارگاه‌های قدس و نجف مأموریت عبور و تعمیق عملیات را عهده‌دار شوند.
لشکر31 عاشورا یکی از لشکرهای تحت امر قرارگاه کربلا بود که در مرحله اول وارد عمل شد و نقش مهمی در تأمین اهداف قرارگاه کربلا یعنی تصرف پنج‌ضلعی و تأمین غرب نوک کانال ماهی، ایفا کرد. در این نوشتار، ابتدا به پیشینه عملیاتی و کسب آمادگی لشکر31 عاشورا برای اجرای عملیات، مأموریت، طرح مانور و نیز سازمان رزم آن به اختصار اشاره شده و سپس عملکرد این یگان در طول عملیات کربلای5 به‌ویژه در محور پنج‌ضلعی و غرب کانال ماهی به تفصیل بیان شده است.
پیشینه عملیاتی لشکر31 عاشورا
لشکر عاشورا به‌عنوان یکی از یگان‌های تحت امر قرارگاه کربلا در عملیات کربلای4 مأموریت داشت با عبور از تنگه بین دو جزیره بوارین و ام‌الرصاص در زمین جنوب اروند، سرپلی را تصرف و سپس پیشروی کند، اما از آنجا که دشمن در لحظات شروع عملیات به راه‌کارهای نیروهای خودی هوشیار شده بود، مانع عبور اولین گردان این لشکر از تنگه گردید و گردان مذکور با تحمل خساراتی اندک به عقب بازگشت. میزان تلفات این گردان کمتر از 70 نفر تخمین زده می‌شد، ازاین‌رو لشکر عاشورا یکی از یگان‌هایی بود که در عملیات کربلای4 کمتر آسیب دید و سازمان رزم آن به استثنای یک گردان غواص که متحمل تلفات جزئی شده بود، سالم باقی ماند.
طرح مانور لشکر31 عاشورا
پس از قطعی‌شدن اجرای عملیات کربلای5، باتوجه‌به نقش کلیدی قرارگاه کربلا در مرحله اول عملیات، بررسی زیادی روی مانور این قرارگاه صورت گرفت؛ زیرا مأموریت دو قرارگاه قدس و نجف در گرو موفقیت قرارگاه کربلا در مرحله اول عملیات بود. محدوده خط حد کلی قرارگاه کربلا در مرحله اول عملیات، محور پنج‌ضلعی بود که نقش بسیار مهمی در این عملیات داشت. لشکر31 عاشورا ازجمله یگان‌هایی بود که مأموریت اجرای عملیات در بخشی از محور شمال و غرب پنج‌ضلعی و نوک کانال ماهی را برعهده داشت. این لشکر باید با عبور از آب‌گرفتگی شمال پنج‌ضلعی، خطوط دفاعی دشمن در ضلع شمالی پنج‌ضلعی و سیل‌بندهای غرب آن را شکسته و حدفاصل جاده میانی پنج‌ضلعی تا یک کیلومتر از کانال ماهی‌گیری را پاک‌سازی می‌کرد و پس از عبور از کانال جنوبی پنج‌ضلعی، تا نهر هسجان پیشروی کرده و جناح غربی خود را با نهر جاسم و جناح شرقی خود را به‌وسیله لشکر19 فجر پوشش می‌داد.
در مرحله دوم عملیات نیز لشکر31 عاشورا مأموریت داشت بین دو لشکر 25 کربلا و 10 سیدالشهدا در زمین غرب کانال ماهی پیشروی کرده و خط خود را به جاده اصلی دشمن در این منطقه برساند. به عبارت دیگر تصرف جای پا در پشت پوزة کانال ماهی‌گیری ـ معروف به مثلثی ـ مأموریت مشترک لشکر25 کربلا و لشکر31 عاشورا محسوب می‌شد و این تلقی وجود داشت که تأمین این منطقه، می‌تواند عقبة خشکی، برای سرپل غرب کانال ماهی را فراهم کند. به این ترتیب قرارگاه کربلا برای اجرای مهم‌ترین بخش مأموریت خود یعنی تصرف و تأمین منطقه پنج‌ضلعی که مقدمه باز شدن عقبه خشکی برای عبور قرارگاه‌های قدس و نجف بود، لشکر31 عاشورا به همراه لشکرهای 19 فجر و 10 سیدالشهدا برگزیده بود.
مأموریت کلی لشکر عاشورا، رسیدن به ساحل دشمن، پیشروی در عمق و تصرف سمت راست پنج‌ضلعی تا نوک کانال ماهی و تأمین سرپل برای عبور یگان‌های بعدی بود. براین‌اساس مانور این یگان به شرح زیر بود:
در سمت راست این یگان، لشکر41 ثارالله عمل می‌کرد که ابتدا در روی دژ پنج‌ضلعی و سپس در ضلع جنوبی کانال ماهی‌گیری با هم الحاق می‌کردند. در سمت چپ آن هم لشکر19 فجر قرار داشت و جاده سراسری که از دژ دوم پنج‌ضلعی تا نوک کانال ماهی امتداد داشت، حدفاصل دو یگان محسوب می‌شد. برای تأمین اهداف لشکر، 10 گردان عمل‌کننده و 2 گردان احتیاط در نظر گرفته شده بود.
در مانور لشکر31 عاشورا، ابتدا تیپ1 این یگان با 4 گردان وارد کار می‌شد که 2 گردان آن غواصی(گردان‌های ولی‌عصر و حبیب‌بن‌مظاهر) و 2 گردان دیگر (المهدی و صاحب‌الزمان(عج)) آبی ـ خاکی بودند. سپس تیپ‌های 2 و 3 عملیات را ادامه می‌دادند. در ابتدا گردان ولی‌عصر در سمت چپ پاسگاه کوت‌سواری تا 40 متری منتهی‌الیه دژ پاسگاه وارد عمل می‌شد و بعد از آن گردان حبیب حدود 70 متر از دژ مذکور را تأمین می‌کرد و پس از الحاق تا حد ممکن در عمق پیشروی می‌کردند. گردان المهدی سومین گردانی بود که وارد عمل می‌شد و مأموریت گردان ولی‌عصر را ادامه می‌داد تا به اولین مقری که بعد از دژ دوم قرار داشت می‌رسید. پس از آن هم گردان صاحب‌الزمان(عج) دو جاده عمود بر کانال ماهی‌گیری را پاک‌سازی می‌کرد. سپس گردان علی‌اکبر ضلع جنوبی کانال را پاک‌سازی کرده و بعد از رسیدن به نوک کانال با حرکت به سمت چپ، 3 پل از سری پل‌های موجود را به تصرف درمی‌آورد. این دو گردان بایستی ضمن پرهیز از درگیری‌های جانبی، جاده‌ها را پاک‌سازی می‌کردند تا گردان علی‌اکبر خود را به نوک کانال ماهی‌گیری و سرپل سمت راست می‌رساند و امکان بستن عقبه دشمن فراهم می‌شد. سپس گردان حضرت قاسم وارد عمل می‌شد تا جاده آسفالت حدفاصل لشکر19 فجر و تیپ قرارگاهی که روی جاده قرار داشت را پاک‌سازی کند.
در طرح کلی مانور تأکید شده بود که رسیدن به نوک کانال و بستن عقبه دشمن به‌سرعت انجام شود و پاک‌سازی‌های معمول در اولویت بعدی قرار داده شود و این مسئله یکی از اصلی‌ترین مباحثی بود که فرمانده لشکر عاشورا مطرح می‌ساخت. همچنین در طراحی مانور این نکته در نظر گرفته شده بود که بعد از رسیدن گردان‌ها به حد مورد نظر در روی دژ اول و پایین کانال ماهی که نقطه الحاق لشکر41 بود، بلافاصله نیروهای تخریب اقدام به کارگذاشتن مواد منفجره کنند تا درصورت عدم موفقیت لشکر همجوار، با انفجار دژها امکان رخنه عراقی‌ها از بین برود.
براساس طرح مانور، مأموریت هرکدام از تیپ‌های لشکر31 عاشورا به این شرح بود:
ـ تیپ1: شکستن خط و گرفتن سرپل.
ـ تیپ2: پاک‌سازی دژ و زمین پنج‌ضلعی.
ـ تیپ3: تصرف ضلع شرقی کانال ماهی و کانال جنوب پنج‌ضلعی.
ـ تیپ4 و تیپ قائم نیز عهده‌دار اجرای عملیات در مراحل بعدی بودند.
گفتنی است مانور لشکر عاشورا باتوجه‌به دیدگاه فرماندهی این لشکر طرح‌ریزی شده بود و عمده توان آن با استفاده از تیپ‌های 1 تا 3 برای اجرای مرحله اول عملیات اختصاص داده شده بود. چون برادر امین شریعتی حد نهایی عملیات را تصرف ضلع شرق کانال ماهی‌گیری و دهانه جنوبی پنج‌ضلعی تصور می‌کرد.(4) براین‌اساس، تقدم عبور گردان‌ها به این ترتیب بود:
1. گردان حبیب‌بن‌مظاهر
2. گردان ولی‌عصر(عج)
3. گردان المهدی
4. گردان صاحب‌الزمان(عج)
5. گردان علی‌اکبر
6. گردان قاسم
7. گردان بقیةالله
8. گردان امام حسین(ع)
9. گردان سیدالشهدا(ع)
10. گردان امام سجاد(ع)
11. گردان علی‌اصغر(ع)
12. گردان امیرالمؤمنین(ع)
ابتدا 4 گروهان غواص (2 گروهان از گردان حبیب‌بن‌مظاهر و 2 گروهان از گردان ولی‌عصر) خط‌ها را می‌شکستند و در ادامه سایر گردان‌ها با قایق خود را به پنج‌ضلعی رسانده و به محل مأموریتشان اعزام می‌شدند. برای گروهان‌های گردان حبیب و ولی‌عصر جمعاً 28 قایق و برای گردان المهدی 40 قایق فراهم شده بود تا با عبور از آب‌گرفتگی شلمچه خود را به پنج‌ضلعی برسانند.
غروب مهتاب و تاریکی مطلق در شب عملیات، حدوداً ساعت 01:15 نیمه‌شب پیش‌بینی شده بود و قرار شد گردان‌ها به‌ترتیب از سمت راست از ساعت 22:45 به فاصله هر 15 دقیقه یک بار حرکت کنند. طبق برآورد، درگیری ساعت 02:00 نیمه‌شب آغاز می‌شد، لذا گردان‌ها فرصت داشتند تا 45 دقیقه آخر را در تاریکی بعد از غروب مهتاب به‌سوی اهداف خود پیش بروند.
علاوه‌براین، در این عملیات نحوه حرکت غواص‌های تیپ1 لشکر31 عاشورا از حساسیت خاصی برخوردار بود. براساس طرح عملیات لشکر عاشورا، گردان‌های غواص باید پس از استقرار در اسکله شهید باکری وارد آب شده و به‌صورت نیمخیز حرکت خود را به‌سمت نیروهای دشمن آغاز می‌کردند و درصورتی‌که دشمن هوشیار می‌شد و اقدام به شلیک گلوله منور می‌کرد، نیروهای غواص می‌بایست زیر آب پنهان می‌شدند ـ و بر همین اساس در یکی از محورها نیروهای غواص که قرار بود با قایق‌ها و خشایارها از کنار دژی که به‌سمت چپ پنج‌ضلعی وصل می‌شد حرکت کنند و از حدود 1 کیلومتری پنج‌ضلعی به‌سمت راست پیچیده و خود را به محل اسکلهای که پس از استقرار احداث می‌کردند برسانند. برای مشخص‌شدن مسیر مورد نظر اکیپ علامت‌گذاری به‌طور‌کلی از سه نوع وسیله استفاده کرده بود بدین صورت که به‌محض درگیری اکیپ با 3 قایق قرص‌های شبنما را بر روی تیرهای برق که در امتداد مسیر قرار داشت، نصب کند و در سر تقاطع نیز برای مشخص‌شدن انحراف مسیر، چراغ گردون کار گذاشته، در داخل معبر نیز از چراغ‌های چشمکزن که قبل از عملیات آماده شده بود، استفاده کند تا قایق‌ها به‌راحتی طول و عرض معبر را دیده و عبور کنند.(5)
باتوجه‌به اهمیت نیروهای موج اول به‌ویژه گردان‌های غواص، که از خط خودی وارد آب راکد بین خط خودی و دشمن می‌شدند و از آنجا که ارتفاع آب در خط حد گردان به یک اندازه نبود نیروهای غواص از اشنوگر هم استفاده می‌کردند. ارتفاع آب بعضی جاها به 1 یا 5/1 متر و در گودالهای ایجادشده به 2 متر می‌رسید. طبق آخرین شناسایی انجام‌شده، فرماندهان گروهان غواص و نیروهای اطلاعات مسیری را که در حدود 30 کیلومتر از خط خودی تا خط دشمن فاصله داشت با سیمهای جنگی مخابراتی مشخص کردند تا شب عملیات نیروها بتوانند با گرفتن همین سیم درست به هدف برسند؛، چراکه احتمال داده می‌شد نیروها در مسیر 3 کیلومتری که هیچ نقطه نشانی نبود گم شوند و سریع به هدف خود نرسند.
سازمان رزم لشکر31 عاشورا
فرماندهی لشکر عاشورا پس از طرح‌ریزی عملیات در منطقه دربندیخان ـ که در نیمه نخست سال 65 منتفی شد ـ با هماهنگی مسئولان عملیات این یگان تصمیم گرفتند که محورهای لشکر عاشورا را به‌صورت تیپ اداره کنند، اما دراین‌زمینه لشکر با مشکلاتی مواجه شد که به‌دلیل حساسیت عملیات حل آنها به بعد از عملیات موکول گردید. درواقع در عملیات کربلای5 برای اولین بار محورهای مستقل لشکر به نام تیپ‌های 1، 2 و 3 سازماندهی شد.
براساس تقسیمبندی جدید، لشکر31 عاشورا دارای چهار تیپ مجزا بود؛ هر کدام از تیپ‌های 1 تا 3، به‌عنوان تیپ‌های رزمی دارای 4 گردان بودند و هریک از تیپ‌های 4 و قائم نیز به‌عنوان یک واحد پدافندی، 4 گردان نیرو در اختیار داشت. کادر و نیروهای سه تیپ 1، 2 و 3 عمدتاً از استان آذربایجان شرقی و تیپ‌های 4 و قائم نیز از استان آذربایجان غربی تأمین شدند. استعداد گردان‌های غواص 150 نفر و استعداد گردان‌های پیاده نیز از 280 تا 300 نفر بود.(6)
همان‌طورکه گفته شد در سطح قرارگاهی، لشکر31 عاشورا به‌عنوان یکی از یگان‌های تحت امر قرارگاه کربلا سازماندهی شد، در سطح لشکری نیز هریک از ارکان رزمی و ستادی لشکر31 عاشورا به شرح زیر سازماندهی شد:
1. واحدهای رزمی
الف) تیپ1 با فرماندهی برادر منصور عزتی، شامل:
ـ گردان غواصی حبیب‌بن‌مظاهر (خط‌شکن) با فرماندهی برادر سیدمجید فاطمی
ـ گرادن غواصی حضرت ولی‌عصر(عج) (خط‌شکن) با فرماندهی برادر اصانلو
ـ گردان آبی ـ خاکی المهدی(عج) با فرماندهی برادر مصطفی حمیدی
ـ گردان آبی ـ خاکی صاحب‌الزمان(عج) با فرماندهی حاج رحیم نوعی‌اقدم
ب) تیپ2 با فرماندهی برادر جمشید نظمی شامل:
ـ گردان حضرت قاسم(ع) با فرماندهی برادر مصطفی اکبری
ـ گردان امام حسین(ع) با فرماندهی برادر مصطفی پیشقدم
ـ گردان حضرت بقیةالله با فرماندهی برادر مجید قره‌جه داغی
ـ گردان سیدالشهدا(ع) با فرماندهی برادر سیدمحسن موسویان
ج) تیپ3 با فرماندهی برادر حجت کبیری شامل:
ـ گردان حضرت علی‌اکبر(ع) با فرماندهی حاج یعقوب صمدلویی
ـ گردان امام سجاد(ع) با فرماندهی برادر محمد قنبری
ـ گردان علی‌اصغر با فرماندهی برادر علیرضا یزدانی
ـ گردان امیرالمؤمنین(ع) با فرماندهی محمد حبیب‌الهی
د) تیپ4 با فرماندهی محسن ایرانزاد شامل:
ـ گردان سلمان با فرماندهی رضا فتاحی
ـ گردان امام علی(ع) با فرماندهی رضا پورستار
ـ گردان مقداد با فرماندهی بنامعلی محمدزاده
ـ گردان ابوذر با فرماندهی عباس نجفی
ه) تیپ قائم با فرماندهی برادر ناصر امینی
2. واحدهای ستادی شامل:
اطلاعات عملیات، توپخانه، ادوات (تیپ ذوالفقار)، گردان الحدید (خمپاره120) گردان ظفر (خمپاره80 و 60)، گردان چمران، دوشکا و شلیکا، گردان مهندسی، گردان مخابرات، گردان بهداری، گردان تخریب، پدافند هوایی، زرهی، دریایی، آماد و تعاون.(7)
آمادگی برای عملیات
لشکر عاشورا بعد از عملیات کربلای4، ازجمله یگان‌هایی بود که از همان ابتدا مأموریت عمل در منطقه شلمچه را برعهده داشت. به همین دلیل در مقایسه با یگان‌هایی که در مرحله دوم وارد عمل شدند، فرصت و زمان بیشتری جهت کسب آمادگی در اختیار داشت. علاوه‌براین، نزدیکی عقبه این لشکر که در عملیات کربلای4 در حاشیه رودخانه کارون بود و آموزش‌های فشرده نیروها و درنتیجه توان رزمی مناسب این یگان، تأثیر بسیار زیادی بر افزایش میزان آمادگی لشکر عاشورا در مصاف با دشمن داشت.
در سطح یگان، علاوه‌بر توان رزمی مناسب لشکر31 عاشورا، پس از عملیات کربلای4 فرماندهی این لشکر مرخصی نیروهای بسیج را لغو کرد و در آستانه عملیات کربلای5 رزمندگان این لشکر با روحیه‌ای بالا مشتاقانه در انتظار آغاز عملیات بودند.
در سطح قرارگاه کربلا، لشکر31 عاشورا از معدود یگان‌هایی بود که برخورد مثبت فرماندهی و تلاش‌های پیگیر عناصر عملیاتی آن برای اجرای عملیات موجب قوت قلب فرماندهی قرارگاه شد و امیدواری وی را نسبت به آینده عملیات افزایش داد. می‌توان گفت که این یگان در آماده‌سازی عملیات کربلای5 از یگان‌های نمونه بود.(8)
پس از لغو عملیات کربلای4، تأکید فرماندهی کل سپاه جهت اجرای عملیات جدید سبب شده بود مسئولان و فرماندهان لشکر عاشورا اجرای عملیات کربلای5 را یک تکلیف بدانند. دراین‌زمینه امین شریعتی فرمانده لشکر31 عاشورا پیش از عملیات در جلسه با فرماندهان تیپ‌های خود درمورد عملیات کربلای5 می‌گوید: «مسئولین دلسوزتر از ما نسبت به جنگ هستند و ما باید خود را برای بزرگ‌ترین مشکلات آماده سازیم و آنها مسائل را خودشان حل می‌نمایند. رک و پوستکنده بگویم که همه باید خود را بر مبنای شهادت بگذاریم و همه برنامه‌ها را در نظر بگیریم و در اینجا عاشورا به پا خواهد شد و عملیات کلاً بر مبنای تکلیف است.»(9)
نتیجه عملکرد لشکر31 عاشورا در عملیات کربلای5
یکی از مهم‌ترین محورهای عملیات کربلای5، منطقه پنج‌ضلعی بود که باتوجه‌به نقش کلیدی آن در پیروزی مرحله اول عملیات و تداوم آن، این محور به قرارگاه کربلا واگذار شد. اهمیت این مسئله به این دلیل بود که مأموریت دو قرارگاه قدس و نجف در مرحله دوم عملیات به‌صورت مستقیم به موفقیت قرارگاه کربلا در مرحله اول عملیات بستگی داشت. ازاین‌رو لشکر31 عاشورا و 19 فجر از مهم‌ترین یگان‌های قرارگاه کربلا، برای تصرف و تأمین منطقه پنج‌ضلعی انتخاب شدند. دراین‌میان، عملیات لشکر31 عاشورا در منطقه پنج‌ضلعی و به‌تبع آن در نوک کانال ماهی از حساسیت و اهمیت ویژهای برخوردار بود؛ این یگان در مرحله اول عملیات مأموریت داشت در بخشی از محور شمال و غرب پنج‌ضلعی و نوک کانال ماهی وارد عمل شود. براساس مأموریت ابلاغی قرارگاه کربلا، لشکر31 عاشورا باید با عبور از آب‌گرفتگی شمال پنج‌ضلعی، خطوط دفاعی دشمن در ضلع شمالی پنج‌ضلعی و سیل‌بندهای غرب آن را شکسته و حدفاصل جاده میانی پنج‌ضلعی تا یک کیلومتر از کانال ماهی‌گیری را پاک‌سازی می‌کرد و پس از عبور از کانال جنوبی پنج‌ضلعی، تا نهر هسجان پیشروی کرده و جناح غربی خود را با نهر جاسم و جناح شرقی خود را به‌وسیله لشکر19 فجر پوشش می‌داد. در مرحله دوم عملیات نیز این لشکر باید بین یگان 25 کربلا و 10 سیدالشهدا در زمین غرب کانال ماهی پیشروی کرده و خط خود را به جاده اصلی دشمن در این منطقه می‌رساند.
سرعت عمل یگان‌های خط‌شکن لشکر31 عاشورا در تصرف منطقه پنج‌ضلعی و نوک کانال ماهی از اهمیت بسیاری برخوردار بود و مقاومت لشکر31 عاشورا در تصرف مقر فرماندهی دشمن در وسط منطقه پنج‌ضلعی و پافشاری نیروهای این یگان در مقابل فشارهای مضاعف و پی‌درپی عراق در منطقه نوک کانال ماهی، برای دشمن کاملاً غیرمنتظره بود.
البته ناگفته نماند که سرعت عمل لشکر10 در تصرف سنگرهای دژ مرزی (ضلع شرقی پنج‌ضلعی) نیز اهمیت فراوانی داشت. سرعت عمل نیروهای خودی در ساعت‌های اول عملیات منجر به عقب‌ماندگی دشمن در برابر نیروهای خودی شد که این وضعیت تا پایان عملیات ادامه یافت.
درمجموع نیروهای لشکر31 عاشورا با تأسی به الگوی نبرد حسینی و مقاومت عاشورایی که از مهدی باکری فرمانده شهید لشکر31 عاشورا، به یادگار داشتند، توانستند به کمک سایر یگان‌ها نقش بی‌بدیلی در حماسه تصرف پنج‌ضلعی و شرق کانال ماهی ایفا کند.
نویسنده:محمد اللهیاری*
کجایند مردان بی ادعا