امروزه مديريت شهري با چالش ها و مشكلات فراواني در مسير توسعه همه جانبه شهرها و ايمن ســازي محيط شــهر برای رفاه و آسايش شهروندان رو به روست.
اگر چه پيدايش مفهوم بافت هاي فرســوده و سكونت متراكم بخش اعظمي از جمعيت شــهرها در اين مناطق، چند ســالي اســت كه به عنــوان يك موضــوع اصلي مدنظر برنامه ريزان شهري قرار گرفته است، ولي واقعيت اين است كه اين پديده معضلي جدي اســت كه در مقابل چشــم همگان قرار دارد و به آن توجه کمتری شده است. آسیب شناسی از مسائل اقتصادی، اجتماعی و حقوقی این مناطق نشان می دهد که توجه به این بافت ها در سطح شهر باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
به نظر کارشناسان بافت فرسوده وضعيتي است كه بنا به نوع مصالح و اســتحكام بناها و قدمت ساختمان ها به وجود آمده است و باید به عنوان بخشــي ثابت از برنامه هاي توســعه شــهري و اولويت اول در نوسازي و بهسازي مناطق شــهري و روســتايي قرار گیرد.
شهر اردبیل با توجه به تاریخی و باستانی بودن، بافت فرسوده قابل توجهی دارد که برای سهولت زندگی شهری و بهسازی آن نیازمند ساماندهی است.
حمید لطف الهیان، شهردار اردبیل با بیان اینکه حفظ معماری و اصالت این مناطق از جمله موارد مورد تاکید است، در این خصوص اظهار کرد: شهرداری تلاش می کند علاوه بر حفظ بافت و معماری این مناطق،هویت و فرهنگ این مناطق با حفظ ساکنان آن حفظ شود و ساکنان بافت فرسوده راغب به ادامه سکونت در این منطقه باشند چرا که هویت این منطقه به ساکنان آنها است.
ناهمگونی اقدامات نهادهای مرتبط با بافت فرسوده
استان اردبیل دارای یک هزار هکتار بافت فرسوده است. مدیر کل راه و شهرسازی استان اردبیل با اعلام این آمار از بافت فرسوده در استان، در خصوص وضعیت این بافت ها اظهار کرد: اقدامات انجام شده تا به اکنون کافی نبوده است و همچنان نیازمند تمهیداتی برای بهسازی این بافت ها هستیم.
«خلیل محبت خواه» با اشاره به وجود 812 هکتار سکونتگاه غیر رسمی در اردبیل و نیاز به ساماندهی این مناطق، تصریح کرد: هم اکنون ناهمگونی و نبود مشارکت بین نهادهای مختلف در استان به چشم می خورد که باید با فراهم کردن شرایط از جمله افزایش همکاری با شهرداری ها نسبت به بهسازی بافت های ناکارآمد اقدام شود.
اردبیل دارای 957 هکتار بافت فرسوده
همچنین بنا به گفته مدیر عامل سازمان نوسازی بافت فرسوده شهرداری اردبیل، این شهر دارای 957 هکتار بافت فرسوده و 94 هکتار بافت تاریخی است که حدود 15 درصد مساحت شهر را شامل می شود.
«شهرام جوادزاده» در خصوص مساحت بیش از میانگین کشوری بافت فرسوده اردبیل گفت: علاوه بر تاریخی بودن شهر اردبیل، الحاق تدریجی روستاهای اطراف مانند کلخوارن و نیار به شهر اردبیل و قرار گرفتن این مناطق در زمره بافت فرسوده، مساحت بافت فرسوده اردبیل را افزایش داده است.
احیا و بازسازي بافت فرسوده شهر به این دلیل حائز اهمیت است که جداي از آنکه براي جلوگیري از گسترش تبعات منفی بافت های فرسوده به سایر مناطق شهري ضروري است، می تواند موجب دستاورد هاي جذاب و بی بدیل براي شهر، شهروندان و مدیریت شهري باشد. معماری با ارزش باقی مانده از دوران گذشته در اردبیل در بسیاری از محلات آن می تواند به یک ظرفیت ویژه برای جذب گردشگران باشد.
اهمیت مشارکت شهروندان در احیا بافت فرسوده
یکی از موانع اصلی احیای این بافت ها، نحوه تامین مالی این پروژه ها است و این فرایند بدون مشارکت مردم غیرممکن و یا بسیار دشوار است.
مدیر عامل سازمان نوسازی بافت فرسوده شهرداری اردبیل در خصوص مزایای مشارکت شهروندان در نوسازی بافت فرسوده اظهار کرد: شهروندان مطلع و درگیر در امورات محله، شهروندان متخصصی می شوند که از نظر فنی، وضعیت های بحرانی و مساله ساز را درک می کنند و به دنبال راه حل های کل نگر و فراگیر هستند در نتیجه در اجرای برنامه ها نه تنها ممانعتی به عمل نمی آورند بلکه همکاری های موثری نیز انجام می دهند.
جلب مشارکت شهروندان علاوه بر آگاه سازی نیازمند ارائه مشوق هایی است تا صاحبان بافت فرسوده را به نوسازی ترغیب کند.
جوادزاده در مورد ارائه مشوق اعلام کرد: در حال حاضر مشوق هایی برای نوسازی بافت فرسوده مانند تخفیف در صدور پروانه و افزایش طبقه در نظر گرفته ایم اما در مورد ارائه تسهیلات بانکی اداره راه و شهرسازی اقدام می کند.
متولی چندگانه؛ مانع اصلی تاثیرگذاری
به نظر کارشناسان این حوزه اولين و مهمترين مشكل نوسازی بافت فرسوده نبود متولي خاص و اعتبارات مشخص و پايدار براي برنامه ريزي هاي دقيق و اصولي در مهار اين وضعيت و نوســازي و بهسازي بافت هاي فرسوده اســت چون در حالي كه شهرداري ها متولي اصلي اجراي طرح هاي توســعه شــهري و مديريت ساخت و ساز در شــهرها هستند، اما اعتبارات عمومي و كمك هاي دولت در چارچوب مديريت دولتي هزينه مي شــود و اين دوگانگي و چند گانگي در جذب و هدايت اعتبارات و ســاماندهي طرح هاي نوســازي و بهســازي، باعث می شود كه حتي در مواردي هم كه مشــكل اعتبــاري و مالي وجود نداشته است، اين برنامه ها اثرگذاري كافي نداشته باشد و نتوانند به اهداف پيش بيني شده دســت يابند.
ایده راه اندازی شهرداری مستقل بافت فرسوده
مدیر عامل سازمان نوسازی بافت فرسوده شهرداری اردبیل از یک ایده خوب در شهرداری اردبیل سخن گفت که از سوی «حمید لطف اللهیان» شهردار اردبیل مطرح شده است و آن تشکیل شهرداری مستقل بافت فرسوده در اردبیل است.
جوادزاده تصریح کرد: در صورت تشکیل شهرداری بافت فرسوده اقدامات گسترده تر و منسجم تر در این حوزه می تواند انجام شود و این شهرداری همان اقدامات و خدمات شهرداری را در معیار کوچکتر انجام خواهد داد.
جوادزاده به شهروندان اردبیلی که ملکی بالای 500 متر مربع دارند و با مشکل وراثتی مواجه هستند پیشنهاد داد با مراجعه به این سازمان و انجام مشاوره این ملک را به طرح های مشارکتی بسپارند.
ضرورت مشارکت نظام مهندسی
سازمان نظام مهندسی ساختمان نیز می تواند در احیای بافت فرسوده مشارکت مثمرثمری داشته باشد و با ایجاد کمیته ای با عنوان حفظ میراث و معماری فرهنگی می تواند بازوی کمکی مدیران شهری باشد تا از نابودی بافت سنتی شهر جلوگیری کند چرا که تلاش برای حفظ بافت سنتی سیمای شهرها همان زنده کردن هویت ملی و مذهبی است و باید همزمان با رشد و توسعه شهری به این موضوع توجه کرد.
کارشناس ارشد معماری و شهرسازی در گفت و گو با خبرنگار ما در خصوص اهمیت احیا بافت فرسوده شهری گفت: شهرها در گذر زمان با تخريب و فرسودگي ساختمان ها و تعمير و نوسازي مكـرر آنها مواجه مي شـوند. اين تغييرات بخشـي از ماهيت پويايي شـهرها را تشـكيل مي دهد. شهرها با گذشـت زمان و تحت تأثير عوامل فرساينده محيطي و اسـتهلاك طبيعـي و تغييرات اجتماعـي و نيازهاي سـاكنان، نيازمند مراقبت، تعمير، بهسازي و نوسازي يا بازسـازي هسـتند.
مشکل مالی و افزایش فرسودگی
«مینا زارع جعفری» افزود: بهسازي يا نوسـازي و بازسازي سـاختمان هاي شـهري و متناسب سـازي زيرسـاخت ها با نيازهاي معاصر به سـرمايه و اقدام مستمر نيازمند اسـت كه متناسب با شرايط اقتصاديخانوارها گاه قابل تأمين نيست.
وی اذعان کرد: به دلیل ناتواني مالی، سـاختمان ها و تأسيسـات شـهري براي مدت زيادي بدون تعمير اساسـي يا بهسـازي مورد اسـتفاده قرار مي گيرند يا رها مي شـوند.
این کارشناس افزود: گسترش فرسودگي، زمينه نبود انطباق كالبد و فضاي فرسوده را با نيازهاي جديد سـاكنان فراهم مي كند كه موجب مهاجرت سـاكنان از ايـن محل هـا و اسـكان جمعيت كم درآمد شـهريدر اين مناطق مي شـود که در اين شـرايط، ناتواني مالي همچنـان به تـداوم فرسـودگي می انجامد.
آسیب پذیری در مقابل بلایا
سـاختمان هاي سسـت و ضعيف، شـبكه زيرساختي فرسـوده و ناكارآمد، محدوديت دسترسي به امكانات حمل و نقل و ايمني عمومي براي سـاكنان اسـت از معضل های بافت فرسوده عنوان می شود که علاوه بر اینکه خدمات رساني براي مديريت شهري را دشوار می کند، باعث می شود این قشر در برابر حوادثی چون آتش ســوزي، زلزله، فرونشست زمين يا ريزش آسيب پذير شوند و دسترسي دشوار به داخل بافت براي ارائه خدمات اضطراري، بر بالارفتن آسيب پذيري بافت فرســوده و ساكنان آنها در برابر حوادث مي افزايدعلاوه بر مشکل تامین ایمنی شهروندان، به عقیده کارشناس علوم اجتماعی این بافت ها نیاز به آسیب شناسی اجتماعی نیز دارند.
بروز ناهنجاري ها و آسیب های اجتماعي
«سعید صبور»، کارشناس علوم اجتماعی در این زمینه به خبرنگار ما گفت: در بافت هــاي فرســوده انواعي از كاربري هاي مخروبه و متروكه وجود دارد كه اســتفاده درســتي از آنها نمي شود و تصرف اين كاربري ها توســط افراد بي سرپناه، معتادان و فقرا زمينه ســاز بروز برخــي ناهنجاري هاي اجتماعي نظيــر دزدي، جنايت،درگيري، فروش و مصرف مواد مخدر و دارو مي شود.
وی افزود: نقاط كور كالبد شهر كه از خرابه هاي شهري و ضعف روشنايي عمومي حاصل مي شود، ميزاننظارت عمومي شــهروندان و نهادهای نظارتی را كاهــش مي دهد و به وقوع ناهنجاري هاي اجتماعي فرصت بروز بيشتر مي دهد.
با وجود این همه اهمیت اجتماعی احیا بافت فرسوده امید می رود با راه اندازی شهرداری مستقل اقدامات منسجم تر در این بافت شهری انجام شود و علاوه بر زیباسازی شهری، از آسیب های مطرح در این زمینه بکاهد.