برگ برگ کهن تاریخ دیار قومس مزین به نام دامغان است، شهری از دیرباز پایتخت اشکانیان بوده و در کتیبه سارگون آشوری نیز از آن یاد شده است، شهر صددروازه یا هکاتوم پلیس که می‌گویند دروازه ورودی آن سرخه و دروازه خروجی آن ری آباد میامی بوده است، شهرستانی که اگر امروز پابرجا بود در زمره بزرگترین ها در کتاب گینس جای داشت.
کهن دیار صد دروازه اما نماد گردشگری دیار قومس است وجود کهن‌ترین مسجد ایران با یک هزار و ۳۰۰ سال قدمت در دامغان یادگار عصر تبلور اسلام و معماری آن است. مسجد تاریخانه در کنار برج مهماندوست، امامزاده جعفر (ع)، مقبره شاهرخ تیموری، گنبد چهل‌دختران، پیر علمدار، گنبد زنگوله و ده‌ها اثر تاریخی دیگر در ایام تعطیلات نوروز میزبان ده‌ها و صدها گردشگر خواهد بود.
دامغان اما دارای ظرفیت‌های چشم‌نواز طبیعی فراوان است منطقه شمال این شهرستان به واسطه قرار گیری در پایه جنوبی البرز دارای بافتی کوهستانی، جنگلی و پر از درخت است که در این مجال سعی داریم تا ابتدا به معرفی بناهای تاریخی دامغان بپردازیم و در ادامه داشته‌های طبیعی این شهرستان را نیز به طور خلاصه بیان کنیم.
گنبد زنگوله دامغان
گنبد زنگوله دارای پلانی مستطیل شکل و در ساخت آن از خشت و گل استفاده شده است، گنبد بنا مدت‌ها پیش فرو ریخته، اما گوشه سازی‌های «ترنبه پتگین» جالبی از آن برجای مانده است و می‌توان فهمید که گنبدی زیبا بر آن استوار بوده است. بر چهار دیوار بنا، چهار طاق نما وجود دارد که از هر یک دری به بیرون ساخته‌اند و ارتفاع هر دیوار در حدود شش متر را شامل می‌شود.
ساخت بنا را به قرن هفتم هجری نسبت داده‌اند، اما در مورد دلایل ساخت آن عقاید مختلفی ابراز می‌شود. وجود چند نمای قبر مانند در داخل بنا و عدم شناخت هویت واقعی آن داستان‌های بسیاری را در مورد مدفونان در زیر این گنبد به‌وجود آورده است. عده‌ای مدفون در بنا را یکی از سرداران یعقوب لیث صفاری بنام «زنگارود» می‌دانند و نام زنگوله را از تغییراتی در همین نام دانسته‌اند و عده‌ای دیگر بنا را آرامگاه شاعر بزرگ مسمط گوی ایران منوچهری دامغانی بیان داشته‌اند، این بنا در جنوب غربی شهر دامغان و در پارک شهید ملایی قرار دارد.
مسجد تاریخانه دامغان
درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحب نظران بسیاری بحث کرده‌اند. نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی (ع) نسبت داده و آندره گدار تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است.
تاریخانه دامغان، یکی از کهن‌ترین ساختمان‌ها در شیوه خراسانی است. بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمان‌ها و کاخ‌های سروستان و فیروز آباد است. نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون‌دار است که بعدها در آن تغییراتی داده‌اند؛ برای نمونه، دهانه میانی در شبستان جنوبی، بلندتر و بزرگ‌تر و نمای مسجد نیز دگرگون شده است و قوس‌های مازه‌دار (بیضوی) طاق‌ها به قوس‌های تیزه‌دار (جناغی) تبدیل شده‌اند. البته پاکار قوس‌ها (جایی که طاق شروع می‌شود) تغییری نیافته و هنوز قوس‌های مازه دار (بیضوی) کهن، در ساختمان دیده می‌شود که نشان دهنده اصالت آن است.
طرح کلی مسجد کاملاً ساده است ولی بیشتر کارشناسان آن را بسیار گیرا یافته‌اند؛ زیرا احساسی از شکوه و زیبایی شاهانه ارائه می‌کند و یکی از با شکوه ترین بناهای اسلامی است که بی شک، مظهر عظمت و اعتماد و در عین حال، فروتنی است. ساختمان از لحاظ مصالح و سبک به طور کامل به شیوه ساسانی است، حتی آجر چینی شعاعی و ابعاد آجرهای قرمز و خود ستون‌ها شبیه همان طرح‌های کاخ ساسانی است که فاصله چندانی با آن محل ندارد این مسجد در جنوب شرقی شهر دامغان در حالی قرار دارد که حتی پیاده هم می‌توان از مرکز شهر به دیدن این مسجد رفت.
پیرعلمدار دامغان
برج پیر علمدار یکی از نمونه‌های بسیار ارزشمند معماری قرن پنجم ایران به صورت مخروطی پیازی شکل ساخته شده در قسمت زیرگنبد و انتهای بدنه برج دارای تزئینات، کتیبه‌ای به خط کوفی نوشته شده است.
براساس کتیبه خط کوفی پیرامون برج، این بنا در بین سال‌های ۴۱۷ تا ۴۲۰ هجری قمری به دستور ابو حرب بختیار بن محمد فرزند محمد ابن ابراهیم، برای پدرش ساخته شده است ابو حرب با توجه به سروده منوچهری دامغانی حاجب دربار قابوس بن وشمگیر (فلک المعالی) پادشاه زیاری است که از جانب این پادشاه به حکومت دامغان رسید.
در داخل برج و بر روی گچ کتیبه‌ای به رنگ سرمه‌ای شنگرف و به خط کوفی نوشته شده است که یکی از آیه‌های سوره زمر است که در دوره‌های بعد به بنا افزوده شده است و با توجه به اینکه درکنار در گذشته مسجدی از دوران ایلخانی وجود داشته که تنها قسمتی از یک کتیبه آن باقی مانده و احتمالاً کتیبه دوران ایلخانیان بر روی دیوار داخلی برج نوشته است این برج در محله خوریا نزدیک مسجد دامغان و در خیابان شهید مطهری دامغان قرار دارد.
گنبد چهل دختران
این برج از ابنیه دوره سلجوقی به شمار می‌رود بنای مذکور در سال ۴۴۶ هجری به دستور ابوشجاع، موسوم به اسفار بکی بن اصفهانی از آجر ساخته شده است محیط خارجی این برج ۲۳ متر و قطر داخلی آن ۵.۵ در ۱۵ متر ارتفاع دارد و در بالای آن نزدیک به گنبد، کتیبه‌ای به خط کوفی با تزئینات زیبای آجری و قطار بندی‌های جالب مشاهده می‌شود.
در بالای درب چوبی این برج، که اخیراً ساخته و نصب شده است و از طرف جنوب شرقی باز می‌شود کتیبه دیگری به خط کوفی وجود دارد، در داخل گنبد قبری ساده و گچی به ابعاد ۷۴ در ۲۱۶و ارتفاع ۳۰ سانتی متر بدون هیچ گونه تزئین و سنگ نبشته وجود دارد که بین این قبر ساده با گنبد عالی آن هیچ تناسبی وجود ندارد داخل برج نیز با گچ سفید شده است.
کف مقبره حدود ۷۵ سانتی‌متر از صحن مجاور بلندتر است و با یک پله که در مدخل آن قرار دارد با محوطه اطراف امامزاده ارتباط پیدا می‌کند، فاصله این برج ۲۷۵ سانتی‌متر است این مجموعه تاریخی در مرکز شهر دامغان، خیابان امام خمینی (ره) و خیابان شهید فلاحی واقع شده است.
امام زاده جعفر (ع)
امامزاده جعفر (ع) از اولاد حضرت امام سجاد (ع) است، اساس بنای این امام زاده را به دوران سلجوقی و حتی بیش از آن به قرن چهارم نسبت داده‌اند، حرم امام زاده با طرح چهارگوش و به ابعاد ۱۳ در ۱۳ متر است، طرح چهارگوش به کمک هشت نیم طاق مقرنس به هشت ضلعی تبدیل شده و سپس گنبد بنا، بر روی آن استوار شده است داخل بقعه سفیدکاری شده و هیچ گونه تزئیناتی ندارد.
در صحن امامزاده و در مجاورت آن یک بنای چهارضلعی آجری وجود دارد که ارتفاع آن ۱۲ متر است این بنا دارای گنبدی مدور، کوچک و آجری است و به عنوان مقبره شاهرخ تیموری معروف است اما عده‌ای معتقد هستند که این بنا در گذشته خانقاه بوده است بر بالای در جنوبی این مقبره عبارت عربی با خط ثلث بر روی کاشی نقش شده است.
دور تا دور سنگ روی مرقد دارای تزئینات گچ بری جالب توجهی است، گنبد حرم به صورت شلجمی و از آجر ساده بنا شده و در برابر ورودی اصلی بقعه، ایوان کوچکی به قوس تیزه‌دار و در دو سوی آن دو طاق نما قرار دارد که از وسط هریک دری به دو اتاق جانبی ایوان گشوده شده است.
برج مهماندوست دامغان
بنای برج مهماندوست ۱۲ ترک است و هر ترک آن دارای طاق نما و بنای برج روی پایه‌ای دایره شکل قرار گرفته است، در بالای برج سه ردیف مقرنس کاری بسیار زیبا و استادانه دیده می‌شود، تزئینات برج در قسمت بالای این مقرنس‌ها و بر زمینه استوانه‌ای قرار گرفته است.
تبدیل معماری ۱۲ ضلعی به استوانه، شیوه کار معماری برج مهماندوست را جز نمونه‌های استثنایی برج‌های آرامگاهی قرار داده است، کتیبه‌ای به خط کوفی بر گرداگرد این قسمت استوانه‌ای وجود دارد که تاریخ بنای آن را به سال ۴۹۰ هجری قمری بیان می‌کند.
این کتیبه از نظر اجزا و شیوه نگارشی بر کشیدگی هرچه بیشتر ساقه‌ها تکیه دارد و به طور عمده در دو سوی انتهای ساقه‌ها شاهد دو پیچیدگی هستیم که بر روی هم قرار گرفته‌اند، شروع حروف در پایین با برش‌های خاص از شکل هندسی خارج و به آنها جنبه تزئینی بخشیده است.
اهالی آبادی‌های مجاور این بنا را بقعه امام زاده قاسم (ع) از اولاد موسی بن جعفر علیه السلام می‌دانند، برج مهماندوست دامغان دارای گنبدی بوده که فروریخته و ارتفاع آن بدون گنبد ۱۴.۵ متر است؛ این برج در ۱۸ کیلومتری شرق دامغان و در نزدیکی جنوب روستای مهماندوست و در بین راه دامغان-شاهرود قرار دارد.
جاذبه‌های طبیعی دامغان
سفر به جاذبه‌های طبیعی دامغان خود نیازمند سفری چند روزه است اما در این مجال باید به اختصار آنها را معرفی کرد؛ دهستان تویه دروار یکی از مناطق وسیع و با پیشینه تاریخی در شمال غربی شهرستان دامغان قرار دارد.
قرار گرفتن منطقه خوش آب و هوای تویه دروار در این موقعیت جغرافیایی و دسترسی آسان و سریع به دو مرکز استان یعنی شهرهای سمنان و ساری با پیمودن مسافتی کم و وجود راه ارتباطی بین این منطقه و استان مازندران منطقه تویه دروار را جزو یکی از نقاط استراتژیک مهم از لحاظ جغرافیایی در منطقه دامغان و به‌خصوص استان سمنان قرار داده است، فاصله منطقه گردشگری تویه دروار از مرکز شهرستان دامغان در حدود ۴۵ کیلومتر است و دسترسی به دریای خزر و دیار جنگل‌های سر سبز شمال برای مسافران این منطقه با طی کمتر از دو ساعت رانندگی امکان‌پذیر خواهد بود.
یکی از مناطق بکر، زیبا و دل انگیز منطقه تویه دروار رومه است. این منطقه خوش آب و هوا در منتهی‌الیه شمال شرقی منطقه تویه دروار واقع شده است، این روستا از جنوب به دره گیو تنگه، از شمال به مناطق اگره و سرخ ده، از غرب به معدن گونو و از شرق به کوه‌های سربه فلک کشیده شمال دامغان متصل است که هرکدام از این مناطق نیاز به یک‌روز گردشگری دارد. آبشار نسوا، غارهای متعدد، تنگه زندان، انگورستانی، دیباج، کوه زر، نم که، آبشار پیرخوشتر و … در زمره ظرفیت‌های گردشگری دامغان هستند.
منطقه گرد کوه دامغان دیگر محور جاذبه‌های گردشگری این منطقه و قلعه گرد کوه و گنبدان دژ در شهرستان است که گل‌های فراوان و گیاهان دارویی نیز در آن وجود دارد، برای بازدید از این منطقه می‌بایست در مسیر ۱۸ کیلومتری غرب دامغان سفر کرد.
در نهایت باید گفت برای گشت و گذار در دامغان حداقل باید سه روز وقت گذاشت، دو روز برای جاذبه‌های دیدنی تاریخی و طبیعی و یک روز برای سفر به شمال دیباج که به تنهایی یک محور گردشگری محسوب می‌شود، دامغانی‌ها همچنین مردمی مهمان‌نواز هستند و در عید شیرینی‌ها و نان‌های ویژه‌ای نیز مانند رشته برشته می پزند که می‌توانند سفر مسافران را شیرین‌تر کنند؛ اینجا دامغان است دیار صد دروازه صد خاطره…